O. Yusupova

Til va nutq munosabati.
Ma‘lum bir jamiyatning 
barcha a‘zolari uchun avvaldan tayyor holga keltirilib 
qo‗yilgan, hamma uchun umumiy, ya‘ni qabul qilinishi va 
qo‗llanishi majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash uchun 
xizmat etadigan birliklar va bu birliklarning o‗zaro birikishini 
belgilovchi qonun-qoidalar yig‗indisi til deb ataladi. Til inson 
ongidagi psixofizik hodisa bo‗lib, o‗ziga umumiylik, mohiyat, 
imkoniyat kabi sifatlarni mujassamlashtirgan. U o‗zining bu 
sifatlarini aniq shakllarda-xususiy hodisa va voqeliklar sifatida, 
rang-barang miqdoriy ko‗rinishlarda gavdalantiradi. Shu 
jihatdan til va nutqning o‗ziga xos nisbiy mustaqil birliklari 
mavjud: fonema, morfema, leksema, konstruktsiya til birliklari 
hisoblansa; tovush, fon, bo‗g‗in, affiks, morf, so‗z, so‗z shakli, 
so‗z birikmasi, gap, matn nutq birliklari sanaladi.

---

23 
Kishilar o‗zaro aloqa qilish jarayonida til nutqqa aylanadi 
va ma‘lum vazifani bajaradi. Nutq so‗zlovchining va 
umuman tildan foydalanuvchilarning shu tilda so‗zlovchi 
guruh a‘zolari bilan o‗zaro aloqa qilish faoliyatidir. Bu 
faoliyatda so‗zlovchi yoki yozuvchi o‗z fikrini, his-tuyg‗u, 
kechinmalarini til vositalari orqali ifodalaydi va tinglovchiga 
yetkazadi.
Til bilan nutq bir-biridan ajralib qolgan, bir-birini «inkor» 
qiladigan ikki hodisa emas. Til bilan nutq orasidagi dialektik 
munosabat shundan iboratki, nutqiy faoliyat jarayonida nutq 
shakllanadi, nutq til unsurlaridan tuziladi va til unsurlariga 
ajralib ketadi, til unsurlari yana nutq uchun xizmat qiladi. 
Til va nutq haqida nazariy adabiyotlarda bayon etilganlarni 
umumlashtiradigan bo‗lsak, quyidagi xususiyatlarni qayd etish 
mumkin: 
1.Til aloqa materiali—nutq esa aloqa shaklidir. 
2. Tilni xalq yaratadi—nutqni esa har bir shaxs yaratadi. 
3.Tilning hayoti uzoq, xalq hayoti bilan bog‗liq, nutqning 
hayoti qisqa, u aytilgan paytdagina mavjud. Yozma nutq 
bundan mustasno. Chunki yozma nutqni istalgan joyga 
yetkazish mumkin. Uni asrlar davomida saqlab avloddan-
avlodga o‗tkazish mumkin. Ayrim shaxslar ayni bir zamonda 
bir necha tilni bilishi mumkin, chunki u vaqt va o‗rin bilan 
bevosita bog‗langan, ayrim shaxsning nutqi ayni zamonda faqat 
bitta bo‗ladi; chunki u ma‘lum vaqtda va ma‘lum o‗rinda yuz 
beradi. 
4.Tilning hajmi noaniq—nutqning hajmi aniq: u dialog, 
monolog, ayrim matn, kitob shakllarida bo‗lishi mumkin. 
5. Til birliklari paradigmatik, nutq birliklari sintagmatik 
bog‗lanishda yashaydi. 
6. Til tizimi fonema, leksema, morfema, so‗z birikmasi va 
gap kabi til birliklariga oid bo‗lgan kichik tizimlarning o‗zaro 
tashkil etuvchilik roli asosidagi bog‗lanishidan vujudga keladi. 
Nutq tizimi esa turli tipdagi kichik til tizimlaridan tanlab 
olingan birliklar yordamida hosil qilinadigan, shaxsiy 

---

24 
kommunikativ maqsad uchun xizmat qilib, o‗zining fizik, 
moddiy ko‗lamiga ega bo‗lgan hosilalar bilan ish ko‗radi.
7. Til birliklariga avvaldan barqarorlik, doimiylik va 
majburiylik xususiyati, nutq birliklariga esa vaqtinchalik va 
erkinlik xususiyati xosdir.
Xullas, til uchun umumiylik, imkoniyat, tayyorlik, 
majburiylik, birliklari chegaralanganlik xos bo‗lsa, nutq uchun
xususiylik, 
voqelik, 
hosilalik, 
ixtiyoriylik, 
birliklari 
chegaralanmaganlik xosdir.