Qarshi davlat universiteti fizika -matematika fakulteti

1.3. Ipak tolasining tuzilishi 
 
 
Ipak
bu yarim hashoratlarni maxsus oqsil chiqaradigan bezidan chiqadigan 
mahsulot sanoat uchun asosan tut bargini yeydigan qurtning (ipak qurt) ipagi 
ahamiyatli. 
Ipak qurtini maxsus xo’jaliklarda parvarish qiladilar. Ipak qurti rivojlanish 
davrida to’rt bosqichdan o’tadi; urug`, qurt, g`umbak va kapalak. Qurtni parvarish 
qilganda uning tanasida oqsillarning almashinuvi o’tadi. 
Tut daraxtining bargidagi oqsillar aminokislotalarga parchalanadi. Undan 
tashqari qurt organizmda aminokislotalarning tuzilishida o’zgarishlar o’tadi, yangi 
aminokislotalar paydo bo’ladi.
Natijada g`umbak hosil bo’lishdan oldin qurt tanasida turli 
aminokislotalardan tashkil topgan suyuqlik to’planadi. Bu suyuqlikdan ipakni 
tashkil qiladigan oqsillar fibroin va seretsin hosil bo’ladi. 
Pillani o’rash davrida 2 ta ingichka ipak chiqaradi. Bu ipaklar seritsin 
yordamida bir-biriga yopishib chiqadi. Ipak hosil bo’lish davrida 20-30 
makromolekula mikrofibrillalar esa fibrillaga birlashadi. 
Fibroin makromolekulalari tarmoqli tuzilishga ega, ammo uning shoxchalari 
keratinga nisbatan kichikroq bo’ladi. Shu sababli fibroinning tuzilishi keratinga 
nisbatan tartibliroq va kristallanish darajasi yuqoriroq bo’ladi. 
Mikrofibrellalari amorf joylarida fibrilla va mikrofibrillalar orasida 
bo’shliqlar, kovaklar, yoriqlar bo’ladi, ular tola hajmini10-15% tashkil qiladi. 

---

Seritsin tarkibi bo’yicha fibroinga o’xshash, ammo uning tuzilishi bir oz 
tartibsiz, kristallanish darajasi kichikroq bo’ladi. 
Pilla ipining uzunligi 500-1500m gacha etadi. Ko’ndalang kesimi esa 
burchaklari aylanma shakldagi uchburchakni eslatadi (diametri 10-12 mkm). 
Ipak qurti chiqaradigan ipni qatlam – qatlam joylashtirib pillani hosil qiladi. 
Pildla ichidagi qurt g`umbakka aylanadi. G`umbak esa 15-17 kundan keyin 8-10 
kun ichida teriladi va dastlabki ishlovga beriladi. Dastlabki ishlovdan maqsad 
pillani chuvotiv ipak olish. Chuvatish maxsus mashinalarda bajariladi. 
Chuvatganda 4-9 pilla ipi birlashtirib kalavaga o’raladi.
Bu ipni 1 xom ipak deb ataydilar. Ipakning pishiqligi junga nisbatan yuqori 
bo’ladi, sababi makromolekulalarni kamroq tarmoqlanishi va zichroq 
joylashishidadir. Oqsilli tolalar sellyulozalarga nisbatan namni kamroq yutadilar. 
Bunda pishiqli kamayadi, cho’zilivchanligi esa ortadi (xususan junni).
Bu tolalar 1.10 S (ipak) va 1.30 S (jun) gacha o’z xossalarini yuqotmaydi. 
160-170 S dan keyin xossalarda jiddiy o’zgarishlar namoyon bo’ladi. 
Ob-havo ta`sirida keratin va fibroinli foto-kimyo destruksiyasi o’tadi, 
natijada tolalarni mexanik xossalari yomonlashadi. Xususan, ob-havoga ipak 
chidamsiz bo’ladi, 200 soat tashqi muhit tasirida qoldirilgan ipak pishiqligini 2 
barobar yo’qotadi. Ipak mo’rt elastikligini past va gigroskopikligi yuqori bo’ladi.