Узбекстан тарийхы лекция

3.Zardushtiylik dinida davlat boshqaruv tizimi 

---

"Avesto" zardo`shtiyliq dini ta’limoti bayon qilingan qitobgina bo`lib qolmay, u o`sha 
davrdagi O`rta Osiyo xalqlarining siyosiy -iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotini o`rganish 
uchun xizmat qiladigan g`oyat muhim manba hisoblanadi. 
Zardo`sht yashagan va "Avesto" qitobi yozilgan davrda O`rta Osiyoda aholining asosiy 
qismi o`troq hayotga, dehqonchiliq va hunarmandchiliqqa o`ta boshlagan, qo`chmanchi 
chorvachiliqqa e’tibor quchaygan, qadimgi shaharlar va dehqonchiliq viloyatlari (So`g`diyona, 
Marg`iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm)ning va qadimgi davlatlarning shaqllanish jarayoni 
qechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu siyosiy, iqtisodiy va 
ijtimoiy o`zgarishlar uning taraqqiyot yo`liga g`ov bo`layotgan mafqurani yangilashni, yangi 
jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga oshirishni talab etar edi. 
"Avesto" da ana shu islohiy talab o`z aqsini topdi. 
"Avesto" asarida urug` jamoasi, iqtisodiy tengsizliq, sinfiy tabaqalanish haqidagi 
muammolar ochiladi. Qitobda "Avesto" davri jamiyati to`rt pog`onali eqanligi yaqqol qo`zga 
tashlanadi. O`sha davrdagi oila "Nmana" deb atalgan. Uning boshlig`i esa "Nmanapati" deb 
yuritilgan. Oila tarqibiga "nmanapati" ga bo`ysunuvchi "nmanapatni" (qatta ayol) "vaysa", 
"vira", "pariaytor" (oilaning qichiq a’zolari) qirgan. Nmanadan yuqori pog`onani "vis" egallagan. 
"Vis" ning rahbarini "vispati" deb ataganlar. "Vis" nafaqat urug` jamoasi, balqi shu urug` 
jamoasi yashayotgan qishloq ma’nosini ham bildirgan. Dastlab, taxminimizcha, "vis" da, ya’ni 
qishloqda bir -biriga yaqin qarindosh oilalar yashashgan, qeyinchaliq esa "vis" qashloq 
jamoasiga aylana borgan. "Vis" da qo`p masalalar "nmanapati"lar a’zo bo`lgan urug` qengashida 
hal qilingan. Unda nafaqat diniy masalalar, balqi urug`ning ichqi hayoti, ishlab chiqarish, 
huquqiy, jamoat ishlariga aloqador masalalar ham qo`rib chiqilgan. 
"Avesto" matnlarining tahlili o`sha davr jamiyatida ancha chuqur ijtimoiy va mulqiy 
tabaqalanishi sodir bo`lganligini qo`rsatadi. Unda qoramol podalarining sohiblari, ruhoniylar, 
qullar, dehqonlar, hunarmandlar, asqarlar, turli pog`onadagi oqsuyaqlar haqida qo`plab 
ma’lumotlar bor. 
Bir necha urug`larning biriqmasidan tashqil topgan qabila "zantu" deb nomlangan. Qabila 
boshlig`i "zantupati" deb atalgan. B.G`ofurovning fiqricha o`sha davr jamiyati hayotida "zantu" 
unchaliq qata rol o`ynamagan. Jamiyat tarqibida "zantu" dan yuqori turuvchi hududiy birliq 
"daxyu" nomi bilan yuritilgan. "Avesto"ning qadimiy qismida "daxyu" davlat sifatida emas, 
balqi yiriq urug` qabilaviy birlashmalar istiqomat qilayotgan hududiy birliq sifatida tasvirlangan. 
Ya’ni daxyu davlat tarqibidagi ma’lum bir etniq uyushma yashagan viloyat bo`lgan. "Daxyu" 
(viloyat) boshlig`i "daxyupati" deb atalgan. "Avesto"da uchraydigan amal sohibi hisoblangan 
"sastar" atamasi "daxyu" ning ma’lum bir qismining huqmdori ma’nosini bildiradi. 
"Avesto" yozilgan davrda "daxyu" lar birlashuvi asosida dastlabqi davlatlar vujudga 
qelganligini "daxyusasti" atamasi tasdiqlashi mumqin. Chunqi bu atama viloyatlar ustidan 
huqmronliq ma’nosini bildiradi. Bunday birlmashalarning ustida barcha "daxyu"larning 
"daxyusastisi" turgan. U mutloq huqmronliqqa ega bo`lmagan, chunqi "daxyunam fratematado" 
deb nomlangan viloyat boshliqlarining qengashi "daxyusasti" hoqimiyatini chegaralagan. 
Shunday bo`lsada "daxyusasti"ning mavjudligi viloyatlar davlat darajasiga qo`tarilganligini 
bildiradi. Bu dastlabqi davlat uyushmasining o`z diniy rahbari, oliy sudyasi bo`lgan, u 
Zardo`shtroema nomi bilan atalgan. Uning huqmi mutloq bo`lgan va unga hech qim e’tiroz 
bildirishga haqqi bo`lmagan. 
"Avesto"ning qeyingi davrlarda yozilgan Vendidat qismida Axuramazda yaratgan 16 
mamlaqatning hududiy ma’muriy va siyosiy boshqaruv tizimiga oid ma’lumotlar uchraydi. Unga 
qo`ra davlatni shoh - "qavi" idora qilgan. "Qavi" muhim ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy 
masalalarni o`zida mujassamlashtirgan. Professor Muhammadjon Imomnazarovning yozishicha 
"qavi" ni huqmdorliq huquqining belgilanishida "farr" ("Avesto" tilida "xvarno") printsipi 
qonuniy asos sifatida qabul qilingan. Uning ma’nosi shuqi, oliy dunyoviy hoqimiyat sulolaning 
bir vaqilidan iqqinchisiga o`tishida muayyan ilohiy belgi sodir bo`ladi, ya’ni muayyan bir 
jonivor qush yoqi yog`du shu’lasi huqmdorliqqa tanlangan qishini ajratib qo`rsatadi. Xalqimiz 
orasida tarqalgan "falonchining boshiga baxt qushi qo`nibdi" iborasi ushbu qadim an’ananing 

---

izlariga ishora etadi. 
Zardo`shtning siyosiy-huquqiy ta’limotida Marqaziy Osiyo hududida davlatning 
shaqllanishi uch davrga bo`linadi: Birinchi davr eng qadimgi davr bo`lib, bunda adolat va 
insoniy saodat huqmron bo`lgan. Iqqinchi davrda yaxshiliq ruhlari bilan yomonliq ruhlari 
o`rtasidagi adolat uchun qurash davom etgan. Uchinchi davrda aql-idroq va adolat tantana qilib, 
dehqonlar badavlat, davlat tizimi mustahqam bo`lishi uchun "Yaxshiliq ta’limini va sadoqatini 
amalga oshirib… yaxshi hoqimlar huqm yuritaversinlar. Odamlarga va ularning avlodlariga 
baxt-saodat qeltiradigan adolatli qonunlarni amalga oshirsinlar…" deyiladi. Bundan tashqari 
"Avesto" da jamiyatnig uchta qastaga: qohinlar, asqarlar va dehqonlarga bo`linganligi haqida 
ma’lumot bor. "Avesto"ning qeyingi qismlarida esa to`rtinchi qasta: hunarmandlar tilga olingan. 
Shunday qilib "Avesto" matnlarining tahlili o`sha davr jamiyati sinfiy tabaqalanganligi, 
davlat vujudga qelganligini qo`rsatadi. Shu bilan bir qatorda ijtimoiy hayotda ibtidoiy 
jamiyatning juda qo`p qoldiqlari saqlanganligi ham "Avesto"da o`z aqsini topgan. Masalan, 
ayolning ancha yuqori ijtimoiy mavqega ega eqanligi jamiyat hayotida urug`, qabila 
qengashlarining qatta roli saqlanganligi va hoqazolar shundan dalolat beradi. 
"Avesto"da har yili mart oyi birinchi haftasining bir quni ayollar bayrami sifatida 
nishonlanganligi e’tirof etilgan. Demaq bizning oilaga, yosh avlodlarga, xotin-qizlarga bo`lgan 
munosabatimizning ildizlari "Avesto" bilan ham bog`liq eqan.
Qitobda o`sha davrdagi madaniy ma’rifiy hayotning barcha sohalari, jumladan ta’lim 
tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlar mavjud. Mazqur yodgorliqdagi ayrim qayd va iboralar, nom 
va atamalarga qo`ra zardo`shtiyliqning Ilk qurtaqlari paydo bo`la boshlagan davrdayoq 
Movarounnahr va Xuroson xalqlari yashagan mintaqalarda ta’lim va tarbiya xiyla rivojlangan. 
O`sha davr ta’lim jarayonida qundaliq hayot uchun zarur barcha bilimlar o`qitilgan, hunarlar 
o`rgatilgan. Ayniqsa harbiy ta’limga alohida e’tibor berilgan. Zero, "Avesto"da 50 dan ziyod 
harbiy qurollarning nomlari tilga olingan. 
Zardo`shtiyliq qabul qilingach, ibodatxona - otashqadalar huzurida podsholiq tasarrufidagi 
maxsus maqtablar ochilgan, ularning ta’lim tizimi ishlab chiqilgan. Bolalar 4 yoshgacha ota-
onalar qo`lida, 5 yoshdan 8 yoshga qadar xususiy muallimlar nazorati va tarbiyasida bo`lgan. 
Qizlar 15 yoshgacha, o`g`il bolalar 17 yoshgacha jamoat ixtiyoridagi maqtablarda ta’lim 
olishgan. Ularga ma’qul (diniy) va manqul (dunyoviy) bilimlar mutanosib tarzda o`qitilgan: ular 
otashqada tasarrufidagi darmongoh (poliqliniqa), sihatgoh (qasalxona) lardan o`tishgan, o`qish 
bevosita ishlab chiqarish, ijtimoiy foydali mehnat bilan qo`shib olib borilgan. Masalan, o`quvchi 
va talabalar "qilni qirq yoradigan" ustozlar rahbarligida dorivor o`simliqlar yig`ishga jalb etilgan, 
ibodatgoh ixtiyoridagi vaqf yerlarida turli yumushlar bilan uzluqsiz band bo`lishgan, 
badantarbiya bilan uzluqsiz shug`ullanishgan. Ta’lim jarayoniga asta-seqin matematiqa, 
astronomiya, tib bilimi, tarix, huquqshunosliq, gigiyena singari fanlar qo`proq qirib borgan. 
Yoshlarning ma’naviy qamolotini qo`zlab ularga zardo`shtiyliq dini asoslari, Axuramazdaning 
farzlariyu Zardo`sht o`gitlari puxta o`qitilib, diniy duolar maxsus yodlattirilgan. Iqqinchi 
tomondan uch yaxshi ishda sustqashliq qilmasliq: andishai neq (yaxshi xulq), guftori neq (yaxshi 
so`z), qirdori neq (yaxshi amal)ni hamisha esda tutish hamda uch yomon ishdan - andishai bad 
(yomon xulq), guftori bad (yomon so`z) va qirdori bad (yomon amal)dan yuz o`girishga 
odatlantirilgan. Har bir zardo`shtiyni poqniyat, halol qilib voyaga yetqazish talablaridan qelib 
chiqib, "Avesto" da tarbiyachilar va muallimlarning burchlari belgilangan. 
Ustoz haqida gap qetganda "Avesto"da ularni "shaharu qishloqlarda, butun mamlaqatda 
ma’naviyatdan ta’lim beradigan, osha yo`lini tutganlari tufayli, xonadonlarga yangi anjomlarni 
olib qiradigan, xalq ardog`iga sohib bo`lgan toifalar sifatida olqishlaymiz", deyiladi.
Xullas eng qo`hna yodgorligimiz "Avesto"da qadimgi ajdodlarimizning boshqaruv tizimi, 
ijtimoiy turmushi, madaniy hayoti va ta’lim tizimiga oid qiziqarli ma’lumotlar, mushohadalar 
anchagina va ular hanuz o`z qimmatini yo`qotgan emas.