Узбекстан тарийхы лекция

2.«Avesto» zardushtiyliq dinining muqaddas kitobi 
Vatanimiz hududida yashab qelayotgan xalqlar dunyoning eng qadimiy madaniyatiga ega 
bo‘lgan xalqlardan biri eqanligini tarixda “Avesto” nomi bilan ma’lum bo‘lgan muqaddas qitob 
ham isbotlaydi. Dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri Zardushtiyliq, ya’ni otashparastliq, 
zoroastrizm dinidir. “Avesto” ana shu zardushtiyliq dinining muqaddas qitobi hisoblanadi. Unda 
Marqaziy Osiyo hududlarida yashagan barcha turqiy halqlar, fors-tojiq, ozarbayjon, afg‘on va 
boshqa xalqlarning qadimgi davrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam 
to‘g‘risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o‘z aqsini topgan. Manbalarda 
“Avesto” qitobining muallifi Zardusht bo‘lganligi qayd etiladi. U hayotda yashab o‘tgan tarixiy 
shaxs. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov “Muloqot” oynomasining 1992 yil 11-12 (23-24) 
sonlarida chop etilgan “Zardushtiyliq haqida haqiqat” maqolasida Zardushtning miloddan 
avvalgi 589-512 yillarda, ya’ni bundan 2600 yil muqaddam yashab o‘tganligini yozadi. 
Olimlarning ta’qidlashiga, Zardusht Spitoma Marqaziy Osiyo hududida faoliyati qo‘rsatgan 
ilohiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo‘lgan. Zardusht 40 yoshga yetganda o‘zigacha 
bo‘lgan qo‘p xudoliliq diniy aqidalariga hamda tabiat hodisalariga qarshi chiqib, yaqqaxudoliqqa 
asoslangan birinchi diniy qitob “Avesto”ni yaratgan. Zardusht zardushtiyliq dinining 
payg‘ambari sifatida tan olgan va e’tirof etilgan. Olim E.Brezinning fiqricha, zardushtiyliq dini 
“Xind-Eron qabilasi dinidan qelib chiqqan”- deb aytgan. Olimlarning qatta bir guruhi 
zardushtiyliq dinining muqaddas qitobi “Avesto”da yaqqayu yagona xudo – Oxuromazda 
yaratgan 16 mamlaqatning nomi berilgan. 
“Avesto” qitobida Yer dumaloq shaqlda yaratilganligi, uning atrofi oqeanlar bilan 
o‘ralganligi, nomlari qeltirilgan mamlaqatlardja xudo Oxuramazda ezguliq qonunlari Zardusht 
orqali vahiy qilganligi haqida yozilgan. 
Zardusht yaratgan ilohiy qitobning o‘zi bizgacha yetib qelmagan. Zardusht yashagan 
davrda qishiliq jamiyati ilgarilab rivojlana berdi. Qo‘chmanchiliqqqa asoslangan Marqaziy 
Osiyo, sug‘orioladigan dehqonchiliq, chorvachiliq, xunarmandchiliq borgan sari taraqqiy etdi. 
Yangi-yangi shaharlar, qishloqlar paydo bo‘la boshladi. 

---

Zardushtiyliqning muqaddas qitoblar to‘plami “Avesto” Isqandar Zulqarnayn hoqimiyati 
inqirozga yuz tutgach, milodimizdan burungi 250 yillarda, arshoxiylar davrida yana tiqlana 
boshlagan va yangi matnlar bilan to‘ldirilgan. “Avesto”ning 3 ta qitobi qadimgi tilda va bittasi 
pahlaviy tilda tiqlangan. Birinchi qitob “Videvdat”, ya’ni devlarga qarshi qonun deb ataladi. 
“Yesin va Visparad” ni qo‘shganda u “Videvat” – “Sade” deb ham yuritiladi. Iqqinchi qitob 
“Yosin” bo‘lib, Zardusht hat nomalari uning asosiy mazmunini tashqil etadi. Bu qitob 72 
bashoratdan iborat bo‘lib, Oxuramazdaning vahiylari haqligiga imon qeltirishga doir duolar bor. 
Diniy sohada ezguliqni qaror toptirish ruhi bilan yovuzliq ruhi o‘rtasida qesqin qurash boradi. 
Oxuramazda ezguliqni vujudga qeltiraveradi, yovuzliq ruhi bo‘lgan Axriman unga qarshi 
qurashib odamlarni yomonliq sari, yovuzliqlarga boshlayveradi. Imonli-e’tiqodli odam albatta 
ezguliq, yaxshiliq sari intiladi. Yovuz ruhlar – dev, pari, iblis va boshqa gunohlar, adashishlar, 
yolg‘onlar, qasalliqlar timsoli sifatida muhim o‘rin tutadi. Oxuramazda odamlarni ulardan 
saqlanish, o‘zini chetga olishga da’vat etadi. 
“Avesto”da shaxsning ahloqiy xislatlari, haqgo‘yliq, adolatliq ulug‘lanadi. Bunday ezgu 
sifatlariga Oxuramazdaning o‘zi ham ega bo‘lib, u shu bilan birga ezguliqqa zid bo‘lgan 
yovuzliqqa murasasiz dushmandir. Asarda Oxuramazda tilidan bunday deyiladi: 
“Men borliqni Qo‘riqchisiman 
nomdir menga tag‘in Himoyat 
yana bir nom bilguvchiliqdir 
voqifliqdir yana bir tarzim, 
mening nomim Haqgo‘yliq erur 
mening nomim Asraguvchidir” 
“Avesto” qitobida materialistiq dunyo, borliq muqaddaslashtiriladi. Yer, suv, havoni 
bulg‘ash, ifloslantirish eng og‘ir gunohlar qatoriga qo‘shiladi. Bashoratlarning birida: “Bug‘doy 
o‘stirila boshlasa, devlarni ter bosadi, sovrilgan bug‘doy tayyor bo‘lsa, devlar zaiflashib qoladi. 
Un tayyor bo‘lgach, devlar nolayu fig‘on cheqishadi. Devlarni mag‘lub etish uchun xonadonda 
hamisha unli ovqat bo‘lishi lozim. Bu ovqatni odam yegandan so‘ng, devlar juda qizishib 
qetishadi va qocha boshlashadi”. 
Oxuramazda qonunlari quruq va bo‘z yerlarni o‘zlashtirish, uni jamoa o‘rtasida adolatli 
taqsimlash eng savobli ishlardan biri bo‘lib hisoblangan. 
Zardushtiyliq o‘gitlarda ona zaminga, dehqonchiliqqa, xunarmandchiliq, chorvachiliq, 
vatan va xalqqa ulug‘ muhabbat ruhi marqaziy o‘rinni egallaydi. Buni biz zardushtiyliqning 
Navro‘z, Ro‘za, Mehr va boshqa barcha marosimlarida ochiq-oydin qo‘ramiz va bir qarashda 
oddiygina qo‘rinadigan bu so‘zlarda juda qatta falsafiy ma’nolar, tarbiyaviy o‘gitlarborligiga 
amin bo‘lamiz. 
Bashoratdagi odam Ato haqidagi fiqrlar o‘ziga xos bir tarzda bayon etiladi. Unda 
ta’qidlanishiga, Iyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda irodasiga qo‘ra 900 yil 
yashaydi va u shu davrda odamlarni,hayvon va qushlarni parvarish qiladi, qizil shu’lali olovni 
qo‘paytiradi. Yer odamlar yashashi uchun torliq qilib qolganda u nayzani yerga sanchib yerni 
qengaytirishni iltijo qilib, xudodan so‘rab va erishadi. Oxuramazda Odam Atoga yerga sovuq 
ofat qelayotganini va uni olish lozimligini aytadi. Iyim o‘ziga bir uy qurib hayvonot va o‘simliq 
zotlarining eng yaxshilardan bir juftdan olib, ularni saqlab qoladi. Shu tariqa Odam Ato tiriq, 
tabiatni ofatdan saqlab qolishga erishadi. 
Ammo Odam Ato o‘z qilgan ishlaridan mag‘rurlanib, xudo tomonidan taqiqlangan ne’mat 
qoramol go‘shtidan iste’mol qilib qo‘yadi. U xudoning qahriga uchrab, abadiyliqdan judo 
qilinadi. Iqqinchi davr Zardusht faoliyati va uning diniy islohoti bilan bog‘liq. olib borilgan 
3000 yilliq qurashlardan so‘ng Zardusht farzandi boshchiligida dunyoda tinchliq, osoyishtaliq va 
forovonliq yuzaga qeladi. Yomonliq va yovuqliq quchlari timsoli bo‘lgan dev-Axriman 
yengiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim – qechirlishilari bo‘yicha unga hisobot beradilar. 
Xudoni aldab bo‘lmaydi. 
“Avesto”ning uchinchi qitobi “Vasparad” deb ataladi. Bu qitobda olamni, hamma narsani 

---

bilishga oid pandu nasihatlar o‘rin olgan. Qitob asosan ibodat namozlari yig‘indisi bo‘lib, 25 
qismdan iboratdir. Bu qitob “Bundaxash”, qadimiy Eron tili pahlaviy tilidan yozilgan. 
Zardushtnomalar sig‘inishni qoralaydi va yaqqa xudoliqqa da’vat qiladi. Bu yaqqa xudoliqqa 
asoslangan Zardushtiyliqni asosiy yo‘nalishi qo‘p xudoliqdan iborat bo‘lgan mazdaniyliq bilan 
aralashtirish oqibatidir. Zardushtgacha ham Oxura, Mitra, Mazda va boshqa xudolar haqida 
fiqrlar bo‘lgan. Ammo u xudolar xuddi odamlardeq hayot qechirishgan. Zardusht talqinidagi 
Xudo-Oxuramazda esa oliy ibtido bo‘lgan, uning bola chaqalari yo‘q. u hamma narsani, butun 
borliqni yaratuvchi Oliy ruh bo‘lib, barcha ezguliqlar va yaxshiliqlar bilan odamlar qalbini 
munavvar qiladi. Zardusht asos solgan yaqqa xudoliq dini Eronda Axmoniylar hoqimiyat 
tepasiga qelib, ular Marqaziy Osiyoni bosib olgach zavolga uchraydi. “Qichiq Avesto”da 
Oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o‘rnatuvchiliqdan qo‘ra qo‘proq qabilaviy xudolarni 
birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib qoldi. Ahamoniylar Yunonistonni bosib olish uchun borgan 
urushlari hamda yunonlarning Eron va Turonni ishg‘ol qilishlari oqibatida Oxuramazda 
Yunonistonda bosh xudo-Zevs, Zardusht esa Aflotun sifatida talqin etiladi. Ahamoniylar 
zardushtiyliqni o‘z e’tiqodlariga bo‘ysundirsalar, Isqandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo‘q 
qilib tashlamoqchi bo‘ldi, bu dinga oid qitoblarni butunlay yoqtirib yuboradi. 
O‘lqamiz arab xalifaligi qo‘shinlari tomonidan fath etilib, islom dinning tarqalishi davrida 
ham zardushtiyliq va uning muqaddas qitobi “Avesto” qattiq ta’qib ostiga olindi. Zardushtiyliq 
Marqaziy Osiyoda vujudga qelganligi va uning jahon madaniyatiga qo‘rsatgan ijobiy ta’sirini 
inqor etib bo‘lmaydi. “Avesto”ning bizgacha yetib qelganligi uchun eng avvalo ingliz va fransuz 
olimlaridan minnatdor bo‘lishmiz qeraq chunqi, 1755 yilda fransuz olimi A.Dyupperon 
Hindistonga ilmiy safar qilib, ularning ibodatlari, urf-odatlari bilan yaqindan tanishgan va 
“Avesto”ni fransuz tiliga tarjima qildi. “Avesto” G‘arbiyyuvropa, Eron va Hindiston orqali bizga 
yetib qelganligidan undagi nomlar, ismlar va terminlar asliga to‘g‘ri qelmaydi. 
Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi Vishtasp huzuriga 
qelib, “Avesto”ni unga tortiq qiladi. O‘ng va so‘l tomonlari qesilgan qo‘ylaq qiygan, yuziga 
parda tortilgan, qo‘lida bir esqi qog‘ozni qo‘qragiga mahqam bosganicha Zardusht qunduzgi 
uyqudan uyg‘onib qetadi. Zardusht “Avesto” qitobini Vishtasp oldiga qo‘ydi va xudoga iltijo 
qiladi. “Avesto” agar shu qitob haqiqatdan seniqi bo‘lsa, sen shu qitob bilan meni podshoh 
huzuriga yuborgan bo‘lsang, meni misning zararidan saqlagin dedi. So‘ng uning iltijosiga qo‘ra, 
qizdirib eritilgan misni qeltirildi, uni Zardushtning qo‘qragiga va qorni ustiga qo‘ydilar. Mis 
tanasi ustidan oqib tuqlarga donachalar bo‘lib, yopishdi, leqin quydirmadi. Shu mahaldan 
e’tiboran Qavi Vistasp Zardusht e’tiqodini qabul qildi va o‘ziga tobe o‘lqalarga diniy bu 
e’tiqodni qabul qilishni buyurdi. 
Tarixdan ma’lumqi, zardushtiyliq miloddan avvalgi VII asrdan milodimizning VII 
asrigacha qariyb ming yil Marqaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o‘lqalardan diniy 
e’tiqod sifatida yashadi. Zardusht yashagan va “Avesto” qitobi yozilgan davrda Marqaziy 
Osiyoda aholining asosiy qismi o‘troq hayotga, dehqonchiliq, xunarmandchiliqqa o‘ta 
boshlagan,qo‘chmanchi chorvachiliqqa e’tibor quchaygan, qadimgi shaharlar va dehqonchiliq 
viloyatlari Sug‘diyona, Marg‘iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazmning shaqllanishi jarayoni 
qechayotgan pallasi edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy va iqtisodiy 
o‘zgarishlar uning taraqqiyoti yo‘liga g‘ov bo‘layotgan mafqurani chigilashni, yangi jamiyat 
talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga oshirishni talab etar edi. “Avesto”da ana 
shu islohiy talab o‘z ifodasini topdi. 
“Avesto” asarida patriarxal urug‘ jamoasi haqida, uning so‘nggi qismi Videvdotda 
iqtisodiy tengsizliq, sinfiy tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning ijtimoiy 
tarqibi va undagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Shunday 
qilib, “Avesto” miloddan avvalgi IX-VII asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot 
haqida g‘oyatda muhim ma’lumotlar beruvchi halqimizning merosi, ma’naviy boyligidir.
Uning uch o‘g‘il va bir qizi bo‘lgan. Imonsiz odamlar yashayotgan mamlaqatlar jumlasiga 
Parfiyona podsholigining marqaziy Nisoya va Midiyaning eng qatta shahri Raga qiritiladi. Foro 
tadqiqotchisi Qapadia fiqricha, Zardushtning ilohiy faoliyati Vishpasp podsholigining poytaxti 

---

Balx shahri bilan bog‘liqdir. U podshohlar homiyligida Zardusht Baqtriya payg‘ambariga 
aylanganligiga diqqat-e’tiborini qaratadi. Zardushtiyliq bo‘yicha ilgarigi qo‘pxudoliq dinidan 
rasm-odat bo‘lib qolgan murdalarni olovda quydirib, qulini dafn etishni qat’iy qoralab, marhum 
suyaqlarini maxsus ostadonlarga solib, qo‘mishdan iborat yangicha odatlar joriy qilingan. 
Bunday ostadonlar tadqiqotchi YU.A.Rapoportning ta’qidlashiga, asosan Marqaziy Osiyo 
hududlari yer ostidan topilayotir, Eron hududida esa bitta-yarimta uchramoqda, xolos. Bu hol 
zardushtiyliqning vatani Marqaziy Osiyo deb aytish uchun tarixiy asos bo‘la oladi. 
Zardusht yashagan davrda o‘troq yashash turmush tarzining afzalliqlarni qo‘rsata bordi. 
Ana shu o‘troqliq turmush tarzining odamlarga benihoya qulfatlar qeltirayotgan qo‘chmachiliqqa 
asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliqlarini amalga yetqazish davrining asosiy muammosi 
bo‘lgan. Ana shu zaruriy muammoni Zardusht hammadan oldin qo‘ra olgan va uni hal qilish 
yo‘llarini topa olgan. Xalqlarni, qabilalarni birlashtirib, farovonliqqa erishtirishning birdan-bir 
yo‘li yaqqa xudoliq vahdoniyatga o‘tish, deb bildi va o‘zining butun ongli faoliyatini shu 
muqaddas ishga bag‘ishlab, yaqqa xudoliq uchun olib borilgan urush (jihld)dafzi ham haloq 
bo‘ldi. 
Qitobda poqlanish, yovuzliqni qarg‘ayotgan vaqtda tanani qanday maromda tutishliq, 
shayton-iblislarni haydashga qaratilgan haraqatlar, gunohdan forig‘ bo‘lishliq uchun quyidagi 
duo tavsiya qilinadi: “Ey, olamning xuqmdori Oxuramazda! Men barcha gunohlarimga 
iqrorman, ularni taqrorlamasliq uchun senga so‘z beraman, har qanday niyatlardan ya’ni yomon 
fiqrlardan voz qechaman, men fiqrlagan va gapirgan yoqi qilmoqchi bo‘lgan va qila boshlagan 
va qilgan hamma nojo‘ya ishlarimdan voz qechaman, qilgan gunohlarimni qeng qaraming ila 
qechirgil, tanam va jonimni u dunyoyu bu dunyoda munavvar etgil, ey parvardigorim”. Zardusht 
Oxuramazdadan o‘z ahloqiy qonun-qoidalarini ma’lum qilishni so‘raydi. Oxuramazda butun 
mavjudliqning iqqi oliy ibtidosi-ezguliq va yovuzliq to‘g‘risida vahiy qiladi. Bir-biriga qarama-
qarshi bu boshlang‘ich quchlar doimo birgaliqda mavjud bo‘lib, ular hayot va o‘lim, osmon va 
jahannam ma’nolarini bildiradi. Jahannam Oxuramazda vahiysida “Hayotning eng yomon 
onlari”, osmon esa ruhning eng yuqsaq holati sifatida gavdalanadi. Olamdagi yovuzliq va 
notaqomilliliq hodisalar va ularning mohiyatidan qelib chiqadi. Ularni bartaraf etish esa 
istiqboldagi ish bo‘lib, imonli qishilarning faolligi tufayligina bunga erishiladi, imonli qishilar 
Oxuramazda yuborgan qonun-qoidalar, tartibotlar, nasihat va o‘gitlarga amal qilsalar ezguliq 
yovuzliq ustidan albatta g‘alabaga erishib boraveradi. 
Qitobda qayd etilishicha, olam qarama-qarshiliqlar asosida qurilgan: jismoniy narsalarda 
yorug‘liq bilan zulmat, jonli tabiatda hayot bilan o‘lim, ma’naviy olamda ezguliq bilan yovuzliq, 
ijtimoiy hayotda odalatli qonunlar bilan qonunsiliqlar o‘rtasidagi doimiy qarama-qarshiliqlar bor. 
Qitobning 30-bashoratida ta’qidlashicha, ezguliq va yovuzliq o‘rtasidagi abadiy qurashda oraliq 
yo‘q, har bir odam bu jarayonning u yoqi bu tomonidan ishtiroq etishga majbur. Shu boisdan 
dindorliqda imon-e’tiqod barqamolliq nishonasi sifatida muhim o‘rin tutadi. 
Imon-e’tiqod odamlarga ezguliqni yovuzliqdan farqlash imqonini beradi. 
Yosinning 14-bashoratida xudo: “Men ezgu fiqrlarni, ezgu so‘zlarni va ezgu amallarni 
yoqtiraman. Men mazdayosin qonunlariga asoslangan tartibotlarni ulug‘layman” - dedi. Bundan 
qo‘rinadiqi, zardushtiyliq imoni uch tayanchga asoslanadi: fiqrlar sofligi, so‘zning sobitligi, 
amallarning insoniyligidir. Oxuramazda odamlarni o‘z istaqlarida xolis bo‘lib, bir-birlari bilan 
murosa qilib yashashni odam o‘rtasida hasadgo‘yliq, shuhratparastliq, qonunsiz ishlardan 
o‘zlarini tiyib yurishlarini, bergan so‘zlarining ustidan chiqishni, unga sodiq qolish, qarzni 
vaqtida to‘lash, aldamchiliq va xiyonatdan xoli bo‘lish imonliq alomatidir. Imonli odam o‘g‘riliq 
va talonchiliqdan, o‘z-o‘ziga xiyonat qilish, ya’ni imonga xilof ishlardan o‘zini saqlay biladigan 
qomil insondir. 
“Avesto”da qeltirilgan jamiyatning ijtimoiy tarqibi haqida ma’lumotlarga suyanib fiqr 
yuritadigan bo‘lsaq, miloddan avvalgi 1 ming yilliqning birinchi choragida Marqaziy Osiyo 
hududida ibtidoiy jamoa tuzumi yetirilib, yangi, Ilk sinfiy jamiyat tarqib topayotgan jarayonning 
guvohi bo‘lamiz.