Ulardan eng yirigi
sak qabilalari bo'lib, ular uchta qabilaviy birlashmadan tashkil topgan:
xaumavarka saklari, tigraxauda saklari va tiaytaradaraya saklari.
Xaumavarka saklari asosan O'rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida joylashgan bo'lgan.
Yirik qabilalardan yana biri tigraxauda saklari (o'tkir bosh kiyimli saklar) bo'lgan. Antik
davr tarixchilari tigraxauda saklarini massagetlar bilan ham tenglashtirganlar. Bu qabila
birlashmasi miloddan avvalgi VI-V asrlarda G'arbiy Osiyoning juda katta hududida:
Amudaryoning quyi oqimlaridan hamda Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlaridan to Orol
dengizining shimoligacha bo'lgan bepoyon cho'llarda ko'chib yurganlar (sak-
massagetlarning asosiy qismi dastawal Orol dengizining janubi-sharqida, Oks (Amudaryo) va
Yaksart daryolarining oralig'ida joylashgan bo'lgan). Miloddan awalgi
IV-III asrlarda ularning
hududi birmuncha kengayib, Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohillaridan to
Qozog'istonning markaziy mintaqalarigacha bo'lgan katta kengliklarda ko'chib yurganlar.
Antik davr muallifi Strabon o'zidan oldingi tarixchilarning asarlaridan foydalanib:
„Kaspiy
dengizidan boshlab ko'pchilik saklar dayl deb ataladi, bulardan sharqda yashovchi qabilalar massagetlar
va saklar deb nomlangan, qolganlari esa umumiy nom bilan ski/lar deb atalg an" , — deb yozgan.
Strabon bu axborotida sak-massagetlarning hududi naqadar keng bo'lganligi
bilan bir vaqtda
ularning jamoa hayotini ham tasvirlab, bir qancha qabilalar va qabila ittifoqlaridan yirik
etnik uyushma tuzilganligini ham aniq ko'rsatadi. O'sha davrlarda massaget saklari yirik
qabila uyushmasi bo'lib, tarkibiga bir necha qabila uyushmalari, jumladan,
dahla r, d erb ekla r,
sakaru kla r, apasiaklar, assiylar, augallar va boshqalar kirgan.
Tiaytaradaraya (dengiz
orqasida, dengizning nari tomonida yashovchi) saklari ham qadimgi yirik
qabila birlashmalaridan sanalgan. Bu saklarning kelib chiqishi asli Kaspiy dengizinins shimolida, Ural
tog'oldi mintaqalarida yashovchi massaget qabilalaridan bo'lishi ehtimoldan xoli emas.
Saklar xo'jaligida
chorvachilik katta o'rin tutgan. Bu qabilalar qoramol, mayda chorva
hamda otlarni ko'paytirganlar. Yillar davomida chorvadorlar
yangi yem-xashak maydoni
topish uchun harakat qilganlar, o'troq hayot ular uchun muhim sanalmagan.
Dashtlar, sahrolar va Amudaryo bo'ylarida massaget qabilalari yashaganlar.
Shunday qilib, miloddan avvalgi VI -IV asrlardagi o'troq aholi va ko'chmanchi saq massaget qabilalari
O'rta Osiyo aholisining keyingi asrlardagi etnik taraqqiyotiga zamin tayyorlab bergan.
Ko'pchilik tadqiqotchilar O'rta Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish va rivojlanish jarayoni
ahamoniylargacha bo'lgan davrda deb hisoblaydilar. Ilmiy adabiyotlar O'rta Osiyoda ahamo-
niylargacha bo'lgan davrda
quyidagi davlat uyushmalari haqida so'zyuritadi:
Aryoshayyona - O'rta Osiyodagi qadimgi viloyatlar uyushmasi. Aryonamvayjo. „Katta Xorazm"
yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati. Qadimgi Baqtriya davlati.
O'rta Osiyoning janubida joylashgan o'nlab yangi tipdagi voha-davlatlar so'nggi bronza va ilk temir davrida
ba'zan yirik siyosiy birlashmalar — podsholiklarga birlashar edi. O'rta Osiyo janubida bular Baqtriya va
„Katta Xorazm" edi. Yirik podsholiklaming tashkil topishida ichki ijtimoiy-iqtisodiy omillardan tashqari
tashqi sub'ektiv omillar ham muayyan o'rin tutgan. Mazkur omillardan
biri Mesopotamiyaning
urushqoq davlatlari - Midiya, Ossuriya, Mitaniya tomonidan solingan xavf edi.
So'nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar asosida ushba ro'yxatga Sug'diyonani ham kiritish imkoniyati
paydo bo'ldi.
Ba'zi
tadqiqotchilarning
ta'kidlashicha,
ahamoniylardan
oldin
xorazmliklar
Parfiya
chegaralaridan sharqiy yo'nalishda, Kopetdog' yonbag'Marida joylashganlar. Xorazm davlatining
markazi Marv va Hirot atrofìda bo'lib, bu davlatni forslar egallaganlaridan so'ng xorazmliklar
quyi Amudaryo - hozirgi Xorazm viloyatiga ko'chib borganlar deb faraz qilingan. Ushbu nazariyaga
ko'ra, miloddan avvalgi VI asrda qadimgi forslar xorazmliklarni janubdan quyi Amudaryo
yerlariga siqib chiqarganlar.
S.Tolstov, Ya.G'ulomovlar ushbu nazariyaga qarshi bo'lib, xorazmliklar O'rta
Osiyoning
janubidan ko'chib kelmaganlar, Xorazm davlati quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq
vujudga kelgan, deb xulosa qilganlar. Bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm viloyati hududidan
ancha keng bo'lgan. Qadimgi Xorazm markazlaridan biri Ko'zaliqir shahri qalin va
mustahkam mudofaa devori bilan o'ralgan. Bunday markazlar atrofìda ko'plab dehqonlar
qo'rg'onchalari, bog'lar va dalalar joylashgan edi. Qadimgi Xorazmda
hunarmandchilik ishlab
chiqarishi rivojlangan. Shaharlarda savdo-sotiq qizg'in Ice c
3. ri •
O'rta Osiyo hududida miloddan avvalgi VII asrda tashkil topgan eng qadimgi davlat
birlashmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir. Baqtriyaliklaning yurti Surxon vodiysi, Afg'onistonning shimoli-
sharqi, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashib, turli yozma manbalarda Baxdi,
Baqtrish,
Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika deb tilga olingan. Bu davlat hududida hozirda Qiziltepa,
Yerqo'rg'on, Uzunqir va Afrosiyob shahar xarobalari topilgan. Dastlab Baqtriya tarkibiga Marg'iyona va
Sug'diyona ham viloyat sifatida kirgan bo'lishi mumkin. Bu davrda aholi nisbatan zich joylashgan o'troq
vohalarda dehqonchilik jadal rivojlangan. Bu vohalar hosildor tog'oldi tekisliklarida yoki daryo
etaklarida joylashgan bo'lib, nisbatan dehqonchilik uchun qulay sharoitga ega bo'lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
