"pensiya ishi" kafedrasi qosimov toxir shakirovich

I.BOB. XORIJIY DAVLATLAR PENSIYA TA’MINOTI TIZIMINING 
O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
1.1. Xorijiy davlatlar pensiya ta’minotining nazariy jihatlari 
Milliy iqtisodiyotdagi pensiya tizimi taqsimot munosabatlarining mahsuli
bo‘lib, katta ijtimoiy yukni ko‘taradi. Uning mablag‘lari firmalar, korxonalar,
uy xo‘jaliklari va davlat singari iqtisodiyot sub’ektlari daromadlarini qayta 
taqsimlash 
jarayonida 
shakllanadi. 
«Pensiya» kategoriya sifatida pul 
mablag‘larining maqsadli fondlarini shakllantirish va keksayganda chog‘ida undan 
foydalanish shakl va usullari yig‘indisini o‘z ichiga oluvchi iqtisodiy munosabatlar 
tizimini aks ettiradi.
Jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, samarali faoliyat yurituvchi davlat pensiya
tizimi quyidagi xalqaro talablarga javob berishi lozim
1
: 
–
majburiy ishtirok - pensiya tizimi majburiy to‘lovlar hisobiga shakllanadi; 
–
moliyaviy barqarorlik - pensiya fondiga to‘lanadigan sug‘urta badallar
to‘lanadigan pensiya summasini to‘liq qoplanadi; 
–
pensiya bilan ta’minlanganlik - pensiya olish huquqiga to‘langan badallar 
hisobiga erishiladi va uning qiymati pensiya fondiga to‘lanadigan sug‘urta 
badallar qiymatiga va to‘lov davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi; 
–
pensiya tizim barqarorligi muntazam baholanadi. 
Pensiya ta’minoti tizimini shakllanish tarixiga nazar tashlasak, bu ijtimoiy 
qo‘llab-quvvatlash tizimi taxminan 150 yil avval qo‘llanila boshlanganligini 
ko‘rish mumkin. Dastlabki pensiya tizimi Evropa Ittifoqi davlatlarida o‘n 
to‘qqizinchi asrda paydo bo‘lgan. Qirol o‘z farmoni bilan shaxslarning ayrim 
guruhlariga – saroy ayonlari, sarkardalar, olimlar va rassomlarga qirol sulolasi
oldidagi alohida xizmatlari uchun pensiya tayinlagan.
“Pensiya ta’minoti” tushunchasini ilk bor Germaniyaning birinchi imperiya 
kansleri Otto fon Bismark qo‘llagan. Kansler kasallik uchun pensiyani 1883 
yilda, mehnat jarayonida shikastlanganligi uchun pensiyani 1884 yilda va qarilik
1
Vaxabov A.V. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida pensiya tizimini modernizatsiyalash istiqbollari. Pensiya 
ta’minoti tizimini rivojlantirish istiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. Toshkent.
2014 yil. 21 noyabr. -B.31.

---

8 
pensiyasini 1889 yilda joriy qilgan. “1900 yilda nogironlik pensiyasini 
oluvchilar soni 600 ming kishini tashkil etgan. Germaniya pensionerlarining 2\3 
qismi nogironlik pensiyalarini oluvchilar bo‘lsa, 1\3 qismi esa qarilik
pensiyalarini oluvchilar edi”
1
. Ma’lumot o‘rnida shuni aytib o‘tish kerakki, 
o‘sha vaqtda erkaklarning o‘rtacha yashash yoshi 40,6 yoshni, ayollarning
o‘rtacha yashash yoshi 44 yoshni tashkil etganiga qaramasdan, pensiya yoshi
60 yosh belgilangan. Aynan shuning uchun o‘sha davrda mamlakatdagi qarilik
pensiya oluvchilarning soni kam edi. “Bu davrda yolg‘izlik pensiyasini
oluvchilar soni ortgan va 1,7 mln. kishini tashkil etganini ko‘rish mumkin. 
Endi mamlakatdagi pensionerlarning 1\3 qismini nogironlik pensiyasini
oluvchilar, 2\3 qismini esa qarilik pensiyasini oluvchilar tashkil etgan”
2
. 
Pensiyaning ikkinchi modeli ham Evropaga xos bo‘lib, XX asrdan boshlab
joriy etila boshlangan. Buyuk Britaniyada amal qilgan pensiya ta’minoti 
modeli Shimoliy Evropaning boshqa mamlakatlarida va Avstraliya, Yaponiyada 
ham amalga oshirilgan. Bu davrda davlatning ijtimoiy yordam tizimiga urg‘u
berilib, karilik pensiyalari joriy etilgan. Bu tizim