Мбт педагогика мажмуа 2020 21 Йил лотинча docx

Tarbiya qonuniyatlari
.
Ijtimoiy tarbiya maqsadi hamda vazifalarini amalga oShiriSh uchun
tarbiya jarayonining o‘ziga xos qonuniyatlarini anglab oliSh muhim ahamiyatga ega.
SHuningdek,
ularga
quyidagilarni
kiritiSh
mumkin:
tarbiyaning
ma’lum
maqsadga
qaratilganligi, tarbiyaning insonparvarligi va demokratik tamoyili, tarbiyaning hayot bilan, mehnat
bilan bog‘liqlik tamoyili, tarbiyada milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlarning ustivorligi
tamoyili, tarbiyada o‘quvchilarning yoSh va Shaxsiy xususiyatlarini hisobga oliSh tamoyili,
izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy ta’sirlarning birligi va uzluksizligi tamoyili va boShqalar.
Ta’lim oliSh va axloq: Skinnerning “qonunni ijobiy tarzda
mustahkamlaSh” nazariyasi.
Bir nazariyachining iShi nafaqat talabalarga maktablarning va o‘qituvchilarning munosabati
usullarini o‘zida aks ettirdi, balki jarayonga ichki hissiyot bilan qaraShni
o‘stiradi. Umumiy
(masalan, maktabdagi ham ichki, ham taShqi vazniyatni) rivojlantiriSh yuz beriShi va vaziyatni
nazorat qiliShni o‘rganib chiqqan bu nazaryotchi Byurhis Fredrik Skinnerdir (1953). Skinnerning
ko‘plab nazariyalari makraziy ko‘riSh atrofida aylanadi, insonlar “to‘g‘ri javobgarliklar” yoki
javobgarliklar, ya’ni potensiyal vaziyatlarda “to‘g‘ri javobgarliklar”ning (ba’zida “ta’sir etuvchi
qobiliyat” deb aytiladi) dalili bo‘lib, ko‘riniShi orqali yaxShi o‘rganadilar. Torndikning “qonunning
ijobiy ta’siri” (Torindik 1914)dan ilhomlanib, Skinner o‘zining “qonunni ijobiy tarizda
mustahkamlaSh” deb nomlangan dasturini iShlab chiqdi. Dastur agar kattalarning hulq-atvori
yoShlarga o‘rnak bo‘larli bo‘lsa,ular maktab o‘quvchilariga va ularning mukofotlaSh, o‘rnak qilib
ko‘rsatiSh g‘oyasini ham o‘z ichiga olgan. Bugungi kunda bunday mukofotlar “ahloqi uchun baho”
jamoatchilik maqullagan va ijtimoiy imtiyozga ega bo‘lgan bir qancha Shakillar tarkibiga kiradi.
Skinnerning nazariyasi nafaqat sinfxonasidagi yuqori darajada ijobiy ko‘tarinkilikning
muhimligiga, balki o‘quvchilarning taShqi tarafdan qo‘yilgan maqsadlariga qadam ba qadam
intiliShlari uchun yuqori strukturaviy materiallardan foydalaniShlariga ham urg‘u beradi. chunki
Skinner xato qiliSh haqida quydagicha fikr yuritadi,tuShkunlikka soliSh yoki istakni so‘ndiriSh,
o‘quvchilarning o‘quv jarayonlariga xalaqt beriShi xato, u bu kabi materiallar ehtimollikdan imkon
qadar uzoq, xatolikdan holi bo‘liShining tarafdori. O‘ta strukturalaShgan, “ssenariylaShtirilgan” –
o‘qituvchilar tilida oldindan belgilab qo‘yilgan va kamdan-kam sezilarli tarzda og‘iShgan dars
Shakli aniq belgilab qo‘yilgan qolipga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zan buni keng tuShiniSh mumkin,
bugungi kunda muhokamali mavzu “an’anaviy” tarzda dars o‘tiSh, ya’ni o‘qituvchi boShlaShi
(bunga, masalan, belgilab olingan savollarni so‘raSh yoki oddiy qo‘llanmani taqdim qiliSh),
o‘quvchi javob beriShi bo‘lib qolmoqda.
12
Tarbiya jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning eng muhim xususiyati aniq maqsadga
yo‘naltirilganligidir.
Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi muayyan maqsadga
eriShiShga qaratilgan samarali hamkorlik demakdir. Zero, tarbiya jarayonida o‘qituvchi va
o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari taShkil etiladi, boShqariladi va nazorat qilinadi. YAgona
maqsadga eriShiSh yo‘li zamonaviy tarbiya jarayonining maqsadini tavsiflaydi.
Tarbiya jarayoni ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, unda tarbiya mohiyatini yoritiShga xizmat
qiluvchi ichki va taShkil (sub’ektiv va ob’ektiv) omillar ko‘zga taShlanadi. Sub’ektiv omillar
Shaxsning ichiki ehtiyojlari, qiziqiShlari, hayotiy munosabatlari mazmunini anglaShga yordam
bersa, ob’ektiv omillar Shaxsning hayot kechiriShi, ShakllaniShi, hayotiy muammolarni ijobiy hal
etiSh uchun Sharoit yaratadi. Tarbiya faoliyatining mazmuni, yo‘naliShi va Shakli obektiv
Sharoitlar
bilan
qanchalik
mutanosib
kelsa,
Shaxsni
ShakllantiriSh
borasida
Shunday
muvaffaqiyatga eriShiladi. Tarbiya jarayonining taShkil etiliShi va boShqariliShida nafaqat
o‘qituvchi faoliyati, balki o‘quvchining yoSh va psixologik Shaxsiy xususiyatlari, o‘y-fikrlari,
hayotiy qaraShlari hami muhim o‘rin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etiShidir. Tarbiya
natijalari tez sur’atda yoki yaqqol ko‘zga taShlanmaydi. O‘zida insoniy sifatlarni namoyon eta
12
Алекс
Муур
. 
Таълим
бериш
ва
таълим
олиш
: 
педагогика
, 
таълим
дастури
ва
тарбия
. 
Рутледж
. 
Иккинчи
нашр
.
2012. 3-4 
бетлар
.

---

49
olgan Shaxsni tarbiyalab voyaga etkaziShda uzoq muddatli davr talab etiladi. SHaxsning muayyan
vaqtning o‘zida, turli-tuman qaraShlar mavjud Sharoitda harakat qiliShi tarbiya jarayonini
murakkablaShtiradi. Ta’lim muassasalarida olib borilayotgan tarbiya Shaxs ongi, dunyoqaraShini
ShakllantiriShda muhim o‘rin tutadi. Binobarin, yoShlik yillarida insonning asab tizimi yuqori
darajada ta’sirchan hamda beqaror bo‘ladi. SHu bois tarbiya muvaffaqiyati ayni o‘quvchilik
yillarida Shaxsga to‘g‘ri tarbiya beriSh lozimligini talab etadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzluksizligi sanaladi. Ta’lim muassasasida
olib borilayotgan tarbiya jarayoni bu – o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi uzluksiz, tizimli
harakatlari jarayonidir. O‘quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptiriShda yagona maqsad sari
yo‘naltirilgan, bir-birini to‘ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillaShtiruvchi faoliyat alohida
ahamiyat kasb etadi. SHu bois oila, ta’lim muassasalari, jamoatchilik hamkorligida taShkil
etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarning uzluksiz o‘tkaziliShiga eriShiSh maqsadga muvofiqdir.
Skinnerning iShiga tegiShli ahloq nazariyalarini ta’lim oliShi anchayin keng qismda o‘sib
boriShi (buni to‘laroq tuShuniSh uchun Baver va Hilgerd 1981ga qarang) ekani Shubxasiz tuShurib
qoldirilgan. Bu o‘quvchilar bilan ta’lim oliShdagi qiyinchilik bilan iShlaSh doirasi (Slot-Baumen
1997 y. 49-sahifa) va muayyan sinf ahloqini boShqariSh belgilangan. Maqolada hurbat, Skinner
nazariyaisning aspektlari, muhim va, Shubhasiz, eng e’tiborli qismi sifatida sinf amaliyotidagi
“progressiya” (Devey 1938), hatto u g‘oyalarida anchayin “an’anaviy” metodlar bilan eksklyuziv
musiqa qo‘llaniliShini tez-tez aytib o‘tgan. Biz ta’kidlaShimiz mumkinki, o‘quvchilarning
nomuvofiq hulq-atvoriga nisbatan nihoyasiz va samarasiz jazolaShlardan ko‘ra ularning o‘zini
“muqobil” tarizda tutganini rag‘batlantiriShni yoki Skinner tuShunchasi, har qanday o‘quvchini
o‘qitiSh programmasini qabul qiliShdan oldin o‘qituvchi muhim ma’lumotlarni belgilab oliShi
lozim: bunda o‘quvchi avvaldan bilgan va qo‘llay oladigan bilmlar olqali “o‘quvchi faolligidagi
o‘qiSh” bilan bog‘langan strategiya qo‘llaniladi.
Quyidagi qat’iy qoidalarni yaratiSh asosida umumiy praktikalar o‘tkazilganida hulq atvor,
maqsad qo‘yiSh, imtiyozli baholar, o‘ziga xos ma’noga ega bo‘lgan mukofotlar bilan taqdirlaSh,
nomunosib xatti xarakat qilgan o‘quvchilar bilan ham o‘chiq oydin munosabatda bo‘liSh va ijobiy
ma’nodagi mukofotlar bilan taqdirlaSh va yordami tegmaydigan mujmal “yoriladigan” yoki
“buzg‘unchi kabi iboralarni qo‘llaShdan qochiSh” kabilarning barchasi Skinner nazariyasiga ko‘ra
darsda bemalol o‘tiriShni ta’minlaydi. Nazariyada o‘sib borayotgan umumiy amaliyot maktablarda
“huquqlar va burchlar” siyosatining o‘rnatiliShini ta’minlaShi ham ko‘riladi,
Shunga ko‘ra
o‘quvchilar “yaxShi ahloq” yoki akademik jarayon ta’minlaniSh davrlarida qisqa yoki uzun
imtiyozlari bo‘lgan choraklarni qo‘lga kiritadilar.13
O‘quvchini tarbiyalaShda kasb-hunar kollej etakchi o‘rin egallasa ham, o‘quvchilarga
uzluksiz tarbiyaviy ta’sir o‘tkaza olmaydi, chunki, o‘quvchilar ma’lum muddatgina ta’lim
muassasasida, o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri ostida bo‘lib, qolgan vaqtining asosiy qismini oilada,
ko‘chada, jamoat orasida o‘tkazadilar. Kuzgi, qiShki, bahorgi va ayniqsa, yozgi ta’tillar davrida
o‘quvchilar ta’lim muassasasi o‘qituvchisi ta’siridan chetda qoladilar. Demak, ta’lim muassasasida
o‘quvchilarni tarbiyalaSh vaqt jihatidan chegaralangan bo‘lib, sinfdan va kasb-hunar kollejdan
taShqarida
amalga oShiriladigan
tarbiyaviy iShlardan holi vaqtda
ular o‘qituvchi yoki
tarbiyachining ta’siri hamda nazoratida uzoqlaShadilar.
O‘quvchilarga nisbatan ta’lim muassasasining ta’sirini susaytirmaslik maqsadida sinfdan,
kasb-hunar kollejdan taShqarida va ta’til davrida ham tarbiyaviy iShlarni taShkil etiShga alohida
e’tibor beriladi. Ana Shu maqsadda bir qator tarbiyaviy iShlar olib boriladi.
Ayni vaqtida, respublikada, o‘quvchilarning ta’lim muassasalaridan uzoqlaShtirmaslik
maqsadida qo‘Shimcha
ta’lim muassasalari faoliyat
olib
bormoqda. Qo‘Shimcha ta’lim
muassasalarida o‘quvchilar xususiy fanlar hamda xorijiy tillarni mukammal o‘zlaShtiriShlari,
texnik va badiiy yo‘naliShlar bo‘yicha bilim oliShlari, amaliy faoliyat ko‘nikma va malakalariga
ega bo‘liShlari mumkin. Qo‘Shimcha ta’lim muassasalarida taShkil etilayotgan turli yo‘naliSh va
mavzulardagi uchravShuvlar, ko‘rgazmalar, ko‘riklar, suhbatlar o‘quvchilarning tafakkurini
boyitiShda, ularda mustahkam xarakter va irodani tarkib toptiriShda muhim o‘rin tutmoqda.
13
Алекс
Муур
. 
Таълим
бериш
ва
таълим
олиш
: 
педагогика
, 
таълим
дастури
ва
тарбия
.
Рутледж
. 
Иккинчи
нашр
. 2012. 4
бет
.

---

50
O‘rgatiSh va ta’lim oliShning ahloqiy aspektlari va podachi atamasiga Skinner nazariyasida
muntazam murojaat qilganini ko‘riShimiz mumkin, u kognitiv-akademik ta’lim oliSh va rivojlaniSh
bilan bog‘liqliq va pedagogika muammolari umumiy ma’noda juda sodda tuShintiriliShi bizga bir
qaraShdayoq hayvonot olamini o‘rgatiShdagi sabr-toqatni esga soladi. (qo‘Shimcha ma’lumot
uchun Skinerning Pavlov bilan hamkorlikdagi Wood 1998 ahloq-odob nazariyasiga qarang)
YAqin vaqtlarda Skinnerning ko‘plab g‘oyalari taraqqiyotning nozikroq nazariyalari orqali
ilgarilab ketdiki, ijtimoiy, ta’lim oliShning o‘zaro tabiati (quyida muhokama qilinadi) va
o‘quvchilarga faqat qabul qiliShdan ko‘ra ko‘proq tajriba orqali bilm beriShni iShlab chiqiSh
kerakligiga urg‘u beradi. (Watkins 2009a, 2009b ga qarang)
Skinner nazariyasida muayyan maqsadlar akademik-kognitiv rivojlaniSh va ahloqni o‘z
ichiga oladi:

Keng qamrovda ko‘riShni rivojlantiriSh, Skinner nuqtai nazariga qiyoslaganda xatolar
qiliSh va ta’lim oliShning muhim va fundamental aspektlarini tasvirlaShda xatarlarga boriSh
demakdir. (Havfni bartaraf etiSh tuShunchasida xossalarning miqdori e’tirof etiSh va qabul qiliSh
g‘oyasiga bog‘lanadi – balkim muhim – ta’lim oliSh jarayonidagi “omadsizlik”ni davom ettiriSh
ta’lim bilan munozara qiladi. Bu sohada xilma-xil amaliyotchilarning fikr bildiriShlarini ko‘riSh
mumkin Times Educational Supplement (Ta’limga qo‘Shimcha vaqt)da “Ta’limning maqsadi
nima?” 2011 yil 1 aprel 27-bet. Doun Holliyvon, masalan, o‘rta ta’limning amaliyot o‘qituvchisi bu
bo‘limda tavakkal va omadsizlikni bog‘lagan, Piagerian tuShunchalarining rivojlaniShi va ta’lim
oliSh bu bo‘limning ohirrog‘ida aks ettiriladiki, bolalarda ta’lim oliShga “bilim oliShga tabiiy
qiziqiz” uyg‘otuvchi yondaShuv tuShuntiriladi. Tavakkal qiliSh, albatta, biznes yuritiShdagi asosiy
bo‘g‘in – biz bugun juda ko‘p eShitayotgan rag‘batlantiriSh: masalan, balki biroz boShqacha
ijtimoiy agentliklar bazan ko‘rsatma va amaliyot doirasini “qamrab olmoqda”)
Hatto talabalar ahloqini boShqariSh masalasida Skinner nazariyasi qiyinchiliklarsiz demaydi,
ayniqsa, bugungi kunda ko‘plab ustozlar iShlayotgan ko‘ptarbiyali sinflarda. Hususan, Skinner iShi
madaniy masalalar ahloq bilan bog‘liqligiga e’tiborsiz qaraShni tanqid qiladi va muntazam
murojaatlar jazolarni va taqdirlaShni o‘rgatiShni sinfda teskari natija va qiyinchilikni ta’minlaShi
mumkinligi amalda isbotlangan. (Bu mavzudagi adabiyotlar bilan o‘quvchilar muammoni ko‘rib
chiqiShga chaqiriladi. Moore 1995 yilda xabar berilgan)va yana bir o‘rinda, ikki tilli o‘quvchi
hurmat yuzasidan tanbih berilayotganda ko‘zini o‘qituvchidan boShqa tomonga olib qochgan va
o‘qituvchi tomonidan qo‘pollik yoki itoatsizlikni ko‘rsatuvchi harakter deb izohlangani uchun ikki
karra koyilgan. Misollarda qanday qilib ikki tilli talabalar tez-tez o‘quvchilarning mukofotga
chaqiriShlaridan yiqiliShadi (oy ohirida to‘plangan ballar va hulqi uchun taqdirlanmalar e’lonida
ikki tilli talabalar taqdirlaniShlar olmagan bo‘ladilar), ular o‘z say-
harakatlari bilan darslarni topShiriShadi. Bunga sabab oddiy farqlardan ko‘ra noto‘g‘ri
izohlaniSh Moore 1999a dan topiShingiz mumkin va keyingi 4-bo‘limda muhokama qilinadi.
Skinner nazariyasi o‘qitiSh va ta’lim oliSh jarayonida o‘qituvchilarning o‘zlarini hulq-
atvorlari muhim bo‘lmagan rolda ekani uchun tanqid qilinadi, bu mavzuda gap ketganida unga
e’tibor beriShga chegara qo‘yilgan, bu o‘rinda jazo tayinlaSh va mukofotlaShdan ko‘ra ko‘proq,
deydi, o‘qituvchilar o‘zlari (Men termini 5-bo‘limda to‘laroq yoritilgan) namuna bo‘liShlari zarur.
Bu “ahloq o‘ynini o‘ynaSh”ni istamayotgan o‘quvchilar – mehribonlik ko‘rsatilmagan yoki, ular
ta’limda omadga eriShmagan, yo ular o‘qituvchi tomonidan maqtab, yo koyilmagan – bilan yuzaga
kelgan muammoni hal qiliShiShart bo‘lgan o‘qituvchilarga kichik yordam taklif qiladi.
14
Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim pedagogik talablarga
amal qiliSh, o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni qaror toptiriShni talab etadi.
Tarbiyaning yana bir xususiyati Shundan iboratki, bu jarayon ikki tomonlama aloqa
xususiyatiga ega bo‘lib, unda o‘quvchining o‘zi ham faol iShtirok etadi.
Ikki tomonlama aloqa ikki yo‘naliShda, ya’ni, o‘qituvchining o‘quvchiga ko‘rsatadigan ta’siri
(to‘g‘ri aloqa) hamda o‘quvchining o‘qituvchiga nisbatan munosabati (teskari aloqa) tarzida taShkil
etiladi.
14
Алекс
Муур
. 
Таълим
бериш
ва
таълим
олиш
: 
педагогика
, 
таълим
дастури
ва
тарбия
.
Рутледж
. 
Иккинчи
нашр
. 2012. 5
бет
.

---

51
Tarbiyaning pedagogik texnologiya nazariyasi g‘oyasiga muvofiq, endilikda o‘quvchi tarbiya
jarayonining ob’ektigina bo‘lib qolmasdan, sub’ekti sifatida ham faoliyat ko‘rsatadi. SHuning
uchun o‘qituvchi o‘quvchining ichki imkoniyatlari, unga nisbatan bo‘layotgan taShqi ta’sirlar va
axborot manbalarini inobatga oliShi zarur. Agarda mazkur talab unutilsa, Shaxsni tarbiyalaSh
qiyinlaShadi yoki barcha uriniShlr samarasiz yakun topadi. Mana Shundan tarbiya jarayonining
yana bir xususiyati – tarbiyada qarama-qarShilikning mavjudligi kelib chiqadi. UShbu qaram-
qarShiliklar o‘quvchilarga o‘z tuShunchalariga muvofiq paydo bo‘lgan dastlabki sifatlar o‘rtasida
yoki
o‘quvchilarga
qo‘yiladigan
talablar
bilan
ularni
bajariSh
imkoniyatlari
o‘rtasidagi
ziddiyatlarning kelib chiqiShi uchun zamin yaratadi.
Undan taShqari bu qarama-qarShiliklar ko‘pincha o‘quvchining ongi bilan xulqi bir-biriga
muvofiq bo‘lmasligidan, o‘qituvchi va tarbiyachilarning o‘quvchilar yoSh, psixologik, fiziologik
xususiyatlari (fe’l-atvori, xarakteri, qiziqiShlari, jismoniy, ruhiy hamda fiziologik jihatdan
sog‘lomligi)ni yaxShi bilmasliklari oqibatida kelib chiqadi.
YUqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda mavzuga quyidgicha xulosa
qiliSh mumkin:
1.
Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida Shaxsni har
tomonlama o‘stiriSh, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqaraShini tarkib toptiriSh jarayoni bo‘lib, har
qanday tuzum va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlaSh, ularni taShkil etiSh asosi
bo‘lib kelgan.
2.
YOSh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida taShkil
etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yiSh jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi. Tarbiyaning
maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni,
Shuningdek, jamiyat fuqarolarining dunyoqaraShi, intiliShlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi.
3.
Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglaSh va ularni inobatga olgan holda
tarbiyani taShkil etiSh oldinga qo‘yilgan maqsadga eriShiSh, Shuningdek, bu boradagi vazifalarni
ijobiy hal etiSh imkonini beradi.
Bryunerning iShini boShqa bir ko‘riniShi bolalarning maktab muhitidan taShqarida va
maktab hududida qanday bilim oliShini ko‘rsatib beradi. Bruner
tarbiya va ta’lim oliShning
hususiyatlarini tadqid eta boShladi. Natijada tadqiqot tobora siyosiylaShib bordi. Biz Brunerning
so‘ngi iShlarida uning tarbiya va ta’limni ko‘pincha siyosiy yo‘l bilan tadqiq qilganini ko‘riShimiz
mumkun. 1996 yilda yozilgan “Ta’lim va tarbiya” kitobida Bruner o‘z iShlarini na’zariy sayohat
atamasi sifatida tasvirlaydi. Bu atama bir xil tarixiy davr mobaynida ko‘p sonli maktab
o‘qituvchilarini jamlaydi deyiSh mumkin. Bu sayohat Piadget va Vigotskiyniki kabi Brunerning
iShi biliShning quyoSh va intrafizik jarayonlari kabi pedagogikada ham muhim rol o‘ynadi. Bu
jarayon
bolalarni
maktabda
ta’lim
oliShlariga
tarbiyaning
qay
darajada
ta’sir
etiShini
isbotlangandan so‘ng jadal raviShda rivojlandi. Ayniqsa, bu kaShfiyot tufayli kuch iShlatiSh,
rasizm va ajratiSh (separatizm) larning bolaning ruhiy va aqliy rivojlaniShiga ta’siri yoritildi.
KaShfiyot tufayli yana bir narsa ma’lum bo‘ldiki, Brunerning tahlili tufayli bolaning aqliy, kognitiv
linguistik rivojlaniShi nafaqat uning mustaqil rivojlaniShiga
balki atrof muhit ya’ni ijtimoiy
Sharoitlarga ya’ni bola o‘sib ulg‘ayayotgan muhitga ham bog‘liq ekanligi isbotlandi. SHu nuqtai’
nazardan Bruner Piajeni tanqid qildi.