44
kundir. Buning uchun inson o‘zini doim taftish etib turishi, yomon illatlardan
qutilishi, gunoh ishlarga qo‘l urmasligi, qalbini, dilini, vujudini pok saqlashi
lozim. Ana shunda u Haq visoliga yetishadi.
Majoziy ishqning taraqqiy etib, ilohiy ishq darajasiga ko‘tarilishini
Navoiy “Layli va Majnun” dostonida obrazlar orqali ko‘rsatib beradi. Bu
dostonning asosiy mohiyatini belgilab bergan. Majnunga Haq jazbasi tekkan.
Layli ilohiy tajalliyot nuri porlagan “mazhar” - ilohiy jamoldir. Layli va Majnun
muhabbatini
tarannum etar ekan, Navoiy tasavvuf yo‘lidan boradi, tasavvufda
qo‘llangan istilohlarga murojaat qiladi, Qur’onda aytilgan hikoyalarga ishoralar
qiladi. Masalan Majnunning Layli bilan uchrashgan paytdagi holati tasviri ishq
otashining qudratini kitobxon ko‘z o‘ngida namoyon etadi:
Andoqki qilib karashma mayli,
Zulf ichra jamolin ochsa Layli
1
.
Bu yerda Layli yuzi ilohiy nurning o‘zi, uzun sochlari moddiy dunyo,
firoq tuzoqlari, ana shu nur manbaining shu’lalari Majnunning qalbi va
vujudidan joy olgan. Yana Navoiy ishq vodiysida shoxlari shu’lalanib turgan
ishq vodiysidagi daraxtni ko‘radi.
Layli va Majnun uchrashganda, shoir bu
tashbehni takrorlab, Majnunni xuddi shu daraxt qiyofasida chizadi, Layli
yuzining shu’lasidan Majnunning qalbi va vujudi alangalanib ketadi.
“Nori ayman”– ishq vodiysi daraxtining tasviri Qur’ondagi Muso
alayhissalom bilan bog’liq hikoyaga ishoradir. Muso alayhissalom
Parvardigorga yuzingni ko‘rsat deb munojot qiladi.
Parvardigor bunga bandam
toqat qilolmaydi deydi va bir uchqunni Tur tog’iga yuboradi. Chaqmoq Tur
tog’ini larzaga keltiradi va parchalanib ketadi. Ishq vodiysi yorishib ketadi va
undagi daraxtlar mash’aladay porlaydi. Majnunga bu voqea go‘yo qayta sodir
bo‘lganday tuyuladi, u Ishq vodiysi olovlarini ko‘radi. Majnunning chin oshiqlik
sarguzashtlari mana shundan boshlanadi. Uning ishqda sobitligi, unga butun
1
O’sha asar, B.196.
45
qalbi va vujudini baxshida etganligi turli sinovlardan o‘tadi.
U bularning
barchasini yengib o‘tadi, Layli visoliga yetolmaganda ham ruhini tushirmaydi,
umidi so‘nmaydi, u albatta visolga yetajagiga ishonadi. Bu ilohiy ishqning
qudratidir.
Navoiyning tasavvufona g’azallarini sharhlash ham olim ijodida alohida
o‘rin egallaydi. Bu sharhlarda g’azallarda qo‘llanilgan irfoniy tushunchalar,
tasavvufiy istilohlarning mazmun-mohiyati ochib beriladi,
Navoiyning badiiy
mahorati, so‘zni istifoda etishda san’atkorligi ochib beriladi. Irfoniy qarashlar va
tushunchalar badiiy adabiyotga o‘ziga xos ifodalangan. Bunda badiiy timsollar,
ramzlar, tamsillar asosiy rol o‘ynaydi. Navoiyda bu yuksak cho‘qqiga
ko‘tarilgandir. Shoirning har bir g’azalida ilohiy ishqqa qorishib ketgan majoziy
ishqning go‘zal manzaralari, his-tuyg’ularni junbushga keltiradigan tashbehlarni
ko‘ramiz. So‘zning sehr-qudrati, badiiy-tasviriy vositalarning ta’sirchanligi,
jozibadorligi hayratga soladi. Tasavvufiy tushunchalarning she’rda juda katta
ta’sirchan kuchga ega ekanligini namoyon etgan Navoiy she’riyati asrlar osha
adabiyot shaydolarini o‘ziga maftun etib kelayotganligining sababi ham shu.
Shuningdek, Navoiyning shunday ruhdagi asarlarini tasavvufdan yetarli darajada
bilimga ega bo‘lmasdan mutolaa qilish mumkin emas. Buning uchun bizga
tasavvufshunos olim N.Komilovning tadqiqotlari,
ilmiy izlanishlari mahsuli
bo‘lgan teran mushohadalarga boy maqolalari yordam beradi.
“Jon va jonon mojarosi” maqolasida Navoiyning yetti baytlik bir g’azali
tahlil etilgan. G’azal
Do'stlaringiz bilan baham: