Choriyev Anvar

Xronologiya 

(yunon. 

Xronos

 – 

vaqt, 

logos  

- tushuncha, bilim; vaqt haqida 

tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va mamlakatlarda amalda bo’lgan yil hisobi va 

taqvimni o’rganuvchi soha. Abu Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” (“Qadimgi 

xalqlardan  qolgan  yodgorliklar”)  nomli  asari  turli  taqvimlarni  o’rganishga 

bag’ishlangani uchun yevropada “Xronologiya” nomi bilan mashhur. 

Tarixiy  manbashunoslikning  asosiy  yo’nalishlari. 

Manbashunoslik  fani  asosan 

ikki 

yo’nalishga  ega  bo’lib,  u  nazariy  manbashunoslik  va  amaliy 

manbashunoslikdan  iboratdir.  Biz  quyida  nazariy  manbashunoslik  xususiyatlarini 

bayon etamiz.

 

a)Nazariy  manbashunosli  (yo’nalishi)

  Nazariy  manbashunoslikda  eng  zarur 

tarixiy  manbalarni  aniqlash,  tanlash  va  nihoyat  uni  ilmiy  tahlil  qilish  har  qanday 

katta kichik tadqiqotning dastlabki bosqichi hisoblanadi. 

---

 

15 

Tanlangan mavzuning ilmiy hamda nazariy jihatdan to’g’ri hal etilishi ko’p 

jihatdan  har  qanday  tadqiqotning  asosi,  poydevorini  tashkil  etadigan  manbaning 

sifat  va  salmog’iga,  ya’ni  mukammalligiga  va  faktik  materialga  boyligiga 

bog’liqdir. 

Manbashunoslik  talablaridan  biri  shuki,  biror  mavzuni  tadqiq  etishda  bir 

emas,  balki  bir  necha  manbalar  turiga  –  rasmiy  hujjatlar,  solnomalar,  geo-

kosmografik, 

agiografik 

va 

biografik 

asarlarga 

asoslanib, 

ulardagi 

ma’lumotlarqiyosiy solishtirilib tahlil etilsa ilmiy tadqiqot  saviyasi oshib, xulosa 

va  umumlashmalar  ishonarli  va  asosli  bo’lib,  uning  ilmiy  ahamiyati  ham  katta 

bo’lishi shubhasizdir. 

Tadqiqot  uchun  yozma  manbalarning  qaysi  biri  asosiy  va  qaysilari 

yordamchi  rol  o’ynashi  tanlangan  mavzuning  xarakteriga  bog’liqdir.  Masalan, 

iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni o’rganishda rasmiy hujjatlar asosiy birlamchi manba 

rolini  o’taydigan  bo’lsa,  siyosiy  hamda  madaniy  hayotni  yoritib  berishda 

solnomalar  –  tarixiy  asarlar  va  biografik  tazkiralar  hamda  adabiy-badiiy  asarlar 

yetakchi  o’rinda  turadilar.  Lekin  shunga  qaramay,  ilmiy  tadqiqot  olib  borishda 

faqat asosiy hisoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon 

qadar  boshqa  ikkinchi  darajali  manbalarga  murojaat  etish,  ularni  ham  tadqiqotga 

jalb etish maqsadga muvofiqdir

1

. 

Manbashunos  olimlarning  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki,  aksariyat  tarixiy 

asarlar  ijtimoiy-iqtisodiy  masalalar  hamda  madaniy  hayotga  oid  qimmatli 

ma’lumotlarga  boy  bo’ladi.  Rasmiy  hujjatlarda va  biografik asarlarda  esa siyosiy 

tarixga  oid  qimmatli  faktlarni,  tarixiy  asarda  yo’q  ma’lumotlarni  uchratish 

mumkin. 

Manbashunoslikdagi ilmiy ishda ko’p va turli tipdagi manbalarga asoslanib, 

tadqiq  etilmish  mavzuga  oid  barcha  manbalarni  ishga  jalb  etish  bo’dajak  ilmiy 

                                                 

1

 Munirov Q. Sharq  qo`lyozmalari Т. 1962. 23- bet. 

 

---

 

16 

asarning  qiymatini  va  ahamiyatini  belgilovchi  asosiy  va  hal  qiluvchi  omillardan 

biridir. 

Nazariy  manbashunoslik  yo’nalishi  amaliy  manbashunoslik  tajribasini 

umumlashtiradi,  yozma  manbalarni  vujudga  kelishi  va  ularning  real  tarixiy 

sharoitni  o’zida  aks  ettirish  qonuniyatlari,  manbalarni  izlab  topish,  turkumlash, 

tavsifga  olish,  tartibga  solish  asoslarini ishlab  chiqadi  va ularni  ilmiy  muomalaga 

kiritishning, amaliy o’rganishning eng maqsadga muvofiq asosiy usul va yo’llarini 

aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi.