O. L. Muxamedov Kafedra mudiri

4.  Shahar  va  qishloq  aholisi.
  Shaharlar  juda  qadimgi  zamonda  ma’muriy  hokimiyat, 
savdo  va  hunarmandchilik  markazlari,  harbiy  qo‘rg‘onlar  sifatida  Nil,  Dajla  va  Frot  daryolari 
deltalarida  paydo  bo‘lgan.    Mashinasozlik  sanoati,  transport  va  jahon  bozorining  o‘sishi  bilan 
shaharlarda  sanoat  to‘plandi,  ko‘p  shaharlar  transport  tugunlariga  savdo-taqsimot  markazlariga  

---

aylanib  bordi.  Shaharlarning  ma’muriy  va  madaniy  markazlar  sifatidagi  mavqiylari  kuchaydi. 
XX asr o‘rtalarida nomoddiy ishlab chiqarish sohalarining o‘sishi bilan shaharlarning vazifalari 
yanada  ko‘pydi.  Hozirgi  zamon  shahari  odatda  bir  qancha  vazifani  bajaradi.  Lekin  bir  xil 
vazifani bajaruvchi shaharlar ham mavjud masalan, tog‘-kon sanoati shahari,ilmiy shahar, kurort 
shahari  va  hatto  poytaxt  shaharlari  bor.  Ba’zi  shaharlar  poytaxt  qilish  uchun  maxsus  qurilgan.  
XX asr boshida aholisining soni 100 mingdan ortiq 150 ta shahar mavjud bo‘lib, ularga aholining 
atigi  5  foizi  to‘g‘ri  kelgan.  Bunday  shaharlarning  miqdori  90-yillarning  boshida  2,5  mingni 
tashkil etdi, 2001 – yilda esa 3,5 mingdan ortib ketdi.  
Urbanizatsiya  hozirgi  zamondagi  eng  muhim  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlardan 
hisoblanadi.  Urbanizatsiya  (lotincha  –  urbs-“shahar”)  deb  mamlakatda,  hudud  va  jahonda 
shaharlarning  o‘sishi  va  shahar  aholisi  salmog‘ining  oshishiga,  murakkab  shaharlar 
shaxobchalari, tizimlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga aytiladi.  
Hozirgi  zamon  o‘rbanizatsiyasi  butun  jahonga  tegishli  jarayon  bo‘lib,  ko‘pchilik-
mamlakatlarga xos bo‘lgan uchta umumiy xususiyatiga egadir. Birinchi xususiyat-shahar aholisi 
sonining xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda tez sur’atlar bilan o‘sib borishi. 
Ikkinchi  xususiyat-aholi  va  xo‘jalikning  asosan  yirik  shaharlarda  to‘planishi.  Bunga 
ishlab chiqarish  xususiyati, uning  ilm-fan, ta’lim  bilan aloqasining  murakkablashib  borayotgani 
sabab bo‘lmoqda. Aholisi 1  mln. dan ortiq  bo‘lgan shaharlar “millioner” shaharlar deb ajratish 
odati mavjud. 
Uchinchi xususiyat – shaharlar maydonining kengayib ketishi. 
Urbanizatsiya  darajasiga  ko‘ra  jahaondagi  barcha  mamlakatlarni  uchta  katta  toifaga 
ajratish  mumkin.  Lekin  asosiy  farq  mamlakatlarning  rivojlanish  darajasiga  bog‘liq. 
Rivojlanayotgan  mamlakatlarda  90-yillarning  boshlarida  Urbanizatsiya  darajasi  33  foizni 
(Ruanda  6%,  Brundi  9  %,  Nepal  12  %,  Kambodja  16  %,  Gvaniya  17  %),  rivojlangan 
mamlakatlarda 72 foizni (Belgiya 97 %, Isroil 91 %, Avstraliya 85 %) tashkil etgan. Butun jahon 
bo‘yicha shahar aholisi 2001-yilda 47 foizni tashkil etdi. 
Shaharlarning  tez  o‘sayotganiga  qaramay,  jahon  aholisining  yarmidan  ortig‘i  qishloq 
joylarda  yashaydi,  qishloqlarning  umumiy  soni  esa  15-20  mln.  ga  yetadi.  Qishloq  aholsining 
joylashishida asosan ikki xil shakl mavjud: g‘uj va tarqoq joylashsin. 
Qanday  xil qishloqlarning  mavjudligi tarixiy,  iqtisodiy rivojlanishga, tabbiy  sharoitining 
xususiyatlariga  bog‘liq.  Aholining  qishloqlarda  g‘uj  bo‘lib  joylashishi  mamlakatlarning 
ko‘pchiligida  ko‘p  tapqalgan.  Ayniqsa  Rossiya,  Xorijiy  Yevropa,  Xitoy,  Yaponiyada  bu  shakl 
yaqqol  namoyon  bo‘lgan.  Lekin  qishloqlarning  shakli  xilma-xil  bo‘lishi  mumkin.  Fermalar 
AQSH,  Kanada  va  Avstraliyada  eng  ko‘p  tarqalgan.  Aholi  joylashishining  aralash  turlari  ham 
mavjud. Ko‘chmachi chorvochilik o‘lkalarida doimiy qishloq joylari umuman yo‘q.