O. L. Muxamedov Kafedra mudiri

2.  Dunyo  siyosiy  xaritasi  shakllanishining  xususiyatlari  va  asosiy  bosqichlari. 
Shakllanish bosqichlari. Hozirgi zamon dunyo siyosiy xaritasi kishilik jamiyatining uzoq davom 
etgan ijtimoliy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari o‘zgarishi, almashinuvi qonuniyatlarini to‘la aks 
ettiradi.  Dunyo  siyosiy  xaritasi  (DS)  –  tarixiy  davrlarning  ko‘zgusi,  materiklar,  qit’alar,  dunyo 
siosiy-iqtisodiy bo‘linishining o‘ziga xos tasvirdir. 
DSning  shakllanishi  quyidagi  davrlarga  bo‘linadi:  qadimgi,  o‘rta  asrlar,  yangi  davr  va 
eng yangi davr. 
Qadimgi davr (davlatlarning dastlab paydo bo‘lishidan milodning V asrigacha) quldorlik 
tuzumi davrini o‘z  ichiga oladi. Yer sharida birinchi davlatlarning paydo bo‘lishi  va halokatini 
aks ettiradi. Qadimgi Misr, Karfagen, qadimgi Gresiya, qadimgi Rim, O‘rta Osiyoda shakllangan 
qadimgi  Xorazm,  Baqtriya,  Sug‘d  va  boshqa  davlatlar,  Turk  hoqonliklari  (miloddan  avvalgi 
2007 yildan milodning 216 yiligacha Ulug‘ Xun imperiyasi, ikkinchi Xun imperiyasi milodning 
II-IV asri) kabi qadimgi davlatlar dunyo sivilizatsiyasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. 
O‘rta  asrlar  davri  (V-XV  asrlar).  Bu  davrda  DS  feodalizm  davri  bilan  bog‘liq  holda 
shakllangan.  Quldorlik  imperiyalari  parchalanib,  ularning  o‘rnida  ko‘p  sonli  katta  va  kichik 
feodal  davlatlar  paydo  bo‘ldi.  Feodal  davlatlarning  siyosiy  funksiyalari  quldorlik  davridagi 
davlatlardiagiga  nisbatan  ancha  murakkab  va  xilma-xil  edi.  Bu  davrda  ichki  bozor  shakllandi, 
regionlarning  boshqalardan  ajralgan  holda  biqiq  yashashiga  chek  qo‘yildi.  Davlatlarning 
o‘zlaridan  uzoqqa  joylashgan  hududlarini  bosib  olishga  harakat  qilish  ishtiyoqi  kuchayadi. 
Dunyo materiklari va qit’alari turli davlatlar o‘rtasida taqsimlab olindi. 
Bu  davrda  muqaddas  Rim  imperiyasi,  Angliya,  Ispaniya,  Fransiya,  Portugaliya,  Kiyev 
Rusi,  Hindiston,  Xitoy,  Eron  va  Turon-Turkiston  o‘lkasidagi  feodal  davlatlar  va  boshqalar 

---

mavjud  bo‘lgan.  Shu  jumladan,  O‘rta  asrlar  dunyo  siyosiy  xaritasida  Movarounnaxrning  ilk 
feodal davlatlari (Sug‘d, Tohariston, Farg‘ona, Choch, Xorazm va  boshqalar),  IX-XIII asrdagi 
feodal davlatlar (Karluklar, Toxiriylar, Samoniylar Koraniylar, Xorazm davlatlari va boshqalar), 
Chig‘atoy ulusi (XIII-XIVasr), Amir Temur va Temuriylar davlatlari (XIV asrning oxiri XVasr 
boshi) katta salmoqqa ega bo‘lganlar. 
Buyuk  geografik  kashfiyotlar  qatoriga  kiradigan  quyidagi  sayohatlarni  ko‘rsatib  o‘tish 
mumkin: 
1.
 
1492-1502 
yillari-Amerikaning 
yevropaliklar 
uchun 
kashf 
etilishi 
(X 
Kolumbiyaning  Markaziy  Amerika  va  Janubiy  Amerikaning  shimoliga  sayohati).  Ispaniya 
tomonidan Amerikaning kolonizatsiyasining boshlanishi; 
2.
 
1498 – Voska da Gamaning Afrikani aylanib o‘tgan dengiz sayohati. 
3.
 
1499-1504 yillar Amerigo Vespuchchining Janubiy Amerikaga sayohati; 
4.
 
1519-1522 yillar – Magellan va sheriklarining dunyo aylanasi bo‘ylab sayyohati; 
5.
 
1648 yil Semyon Dejnyovning sayyohati (Rossiya – Sibir); 
6.
 
1740 yil V.Bering va P. Chirikov sayyohatlari (Sibir); 
7.
 
1771-1773 yillar – J. Kuk sayyohati (Avstraliya, Okeaniya). 
Buyuk  geografik  kashfiyotlar  davri  dunyo  siyosiy  va  iqtisodiy  haritasida  kuchli 
o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. U Yevropa mustamlakachilar bosqichining boshlanishi, dunyo 
xo‘jalik aloqalarining keng tarqalishi, aholi ko‘chish harakatlarining kuchayishiga sabab bo‘ladi. 
Buyuk  geografik  kashfiyotlar,  birinchidan,  dunyoning  birinchi  uchta  yirik  mustamlakachi 
davlatlari  –  Ispaniya  (Amerikada),  Portugaliya  (asosan  Osiyoda)  imperiyalarining  paydo 
bo‘lishiga, ikkinchidan, dunyo savdosining vujudga kelishi  va dunyo bozorining shakllanishiga 
olib keldi. 
 Dunyo  siyosiy  haritasi  shakllanishining  yangi  asr  davridagi    asosiy  mazmunini 
mustamlakalar bosib olish, metropoliya (mustamlakachi) davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat 
va nisbatlar belgilab berdi. XX asr boshida dunyo to‘liq bo‘lib olindi. 1914 yilda mustamlakachi 
imperiyalar  mustamlakalarining  umumiy  maydoni  74,9  mln.  kv.  km.  (jami  yer  yuzasi  quruqlik 
xududlarining  56  %  i),  ulardagi  aholi  530  mln.  (dunyo  aholisining  35  %  i).  Angliya 
mustamlakalari  maydoni  33,5  mln.  kv.  km.  (dunyo  mustamlakalarining  44,  7%  i),  ularning 
aholisi  393,  5  mln.  kishi  (mustamlaka  aholisining  74,2 %  i),  Rossiya  shunga  mos  holda  –  17,4 
mln.  (23,3%)  va  33.2  mln.  (6,3  %);  Fransiya  –  10,6  mln.  (14,1%)  va  55,5  mln.  (10,5%); 
Germaniya – 2,9 mln. (3,9) va 12,3 mln. (2,3 %); AQSH  – 0,3 mln. (0.4%) va 9,7 mln. (1,8%); 
Yaponiya  –  0,3  mln.  (0,4  %)  va  19,2  mln.  (3,6  %)  bo‘lgan.  Metropoliya  va  mustamlakalar 
maydoni  va  aholisi  o‘rtasidagi  nisbat  tegishlicha  quyidagi  miqdordan  ortiq  bo‘lgan:  Buyuk 
Britaniyada  100  va  8,8  marta  va  0,2%,  Niderlandiya  –  67  va  7,4,  Portugaliya  –  21  va  1,5, 
Fransiya – 21 va 1,3, Belgiya – 80 va 2,8, marta, Daniya – 5 marta va 4,2 %, Germaniya 5 marta 
va 21%, Ispaniya – 40% va 3,8 %, Italiya – 1,7 marta va 2,2 %, AQSH – 24,4 % va 11,6 %. Shu 
davrdan boshlab dunyoni qayta bo‘lib olish faqat urush va zo‘ravonlik vositasida amalga oshishi 
mumkin edi. Shu sababdan dunyoning yetakchi mamlakatlari o‘rtasida bo‘lingan dunyoni qayta 
bo‘lib olish uchun kurash tobora keskinlashdi. 
Eng  yangi  davr  birinchi  jahon  urushining  tugashi  va  1917  yil  Rossiyada  Oktyabr 
to‘ntarishidan boshlab to hozirgi kunlargacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Bu davr quyidagi uch 
bosqichga bo‘linadi. 
Birinchi  bosqich  (1917-1939  yillar)  dunyo  xaritasida  SSSR  (sotsialistik  imperiya)  ning 
bo‘lishi,  Yevropada  va  dunyoning  boshqa  qismlarida  muhim  hududiy  o‘zgarishlarning  sodir 
bo‘lishi  bilan  harakterlanadi.  Avstriya  –  Vengriya  imperiyasi  parchalanadi,  ko‘p  davlatlarning 
chegaralari  o‘zgaradi.  Yangi  mustaqil  mamlakatlar  –  Polsha,  Finlyandiya,  Chexoslovakiya, 
Yugoslaviya  (Serbiya,  Xorvatiya,  Sloveniya  qirolliklari)  va  boshqalar  paydo  bo‘ldi.  Buyuk 
Britaniya,  Fransiya,  Belgiya,  Yaponiya  mustamalakalari  ko‘paydi  va  kengaydi.  Germaniya 
mustamlakalari  (3  mln.  kv.  km.)  g‘olib  davlatlargi  vasiylikka  (amalda  mustamlakaga)  berildi. 
Masalan,  Tanganika  Angiliyaga  «  mandat»  ga  berildi.  Togo    va  Kumerun  esa  Angliya  va 
Fransiya  o‘rtasida  bo‘lib  olindi.  Janubi-G‘arbiy  Afrika-  JARga,  Shimoliy  Sharqiy  Yangi 

---

Gvineya  –  Avstraliya  Ittifoqiga,  Karolin,  Marian,  Marshall  orollari-Yaponiyaga,  Qarbiy  Samoa 
orollari – Yangi Zelandiyaga, Nauru orollari – Angliya, Avstraliya, Yangi Zelandiyaga berildi. 
Ikkinchi bosqich (1939 – 1990 y.) Yevropa siyosiy xaritasida yuz bergan o‘zgarishlardan 
tashqari,  sotsialistik  eksperementning  kengayishi  (Yevropa  va  Osiyodagi  ayrim  davlatlarning 
sotsialistik yo‘lga o‘tishi), imperializm mustamlakachilik tizimining yemirilishi oqibatida Osiyo, 
Afrika,  Lotin  Amerikasi  (Karib  regioni)  okeanida  100  dan  ortiq  mustaqil  davlatning  barpo 
etilishi  bilan  harakterlanadi.  Mustamlakachilik  tizimining  barbod  bo‘lishi,  milliy  ozodlik 
harakatlarining  kuchayishi,  xalqlarning  mustaqillik  uchun  kurashlari  dunyo  siyosiy  xaritasini 
tubdan o‘zgartirib yubordi. 
Ikkinchi  Jahon  urushidan  keyingi  yillarda  dunyo  siyosiy  xaritasida  Vetnam  (1945  y), 
KXDR (1948), Xitoy Xalq Respublikasi (1949), 1948 yilda Birma va Seylon (1972 yildan Shiri 
Lanka), 1953 yilda Laos va Kambodja paydo bo‘ldi. 1997 yilda Maloya Federasiyasi tuzildi. 
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  yillarda  Afrikaning  90  %  ga  yaqin  hududi  va  75  % 
aholisi mutamlaka asoratida edi. Bu yerda faqat uchta mustaqil davlat (Janubiy Afrika Ittifoqini 
hisoblamaganda) – Efiopiya, Misr, Liberiya mavjud bo‘lgan, hozir ularning soni 50 dan ortiq. 
Uchinchi  bosqich  1990  yillardan  to  hozirga  qadar  davom  etayotir.  Bunda  quyidagilar 
dunyo  hamjamiyatining  ijtimoiy-iqtisodiy  va  ijtimoiy  siyosiy  hayotiga  katta  ta’sir  ko‘rsatdi  va 
dunyo xaritasida muhim yangi sifat o‘zgarishlari sodir bo‘lishiga olib keldi: 
-  1991  yilda  SSSR  ning  parchalanishi,  uning  tarkibidagi  barcha  ittifoqdosh 
respublikalarda davlat mustaqilligining e’lon qilinishi; 
-  Mustaqil davlatlar Hamdo‘stligining (MDH) tashkil topishi; 
-  Sharqiy  Yevropa  mamlakatlarida  tinch  yo‘l  bilan  xalq  –  demokratik  inqilobining 
g‘alaba qilishi (1989-1990 yillar); 
-  1991  yilda  Varshava  shartnomasi  tashkiloti  (harbiy)  va  o‘zaro  yordam  iqtisodiy 
kengayishi faoliyatining to‘xtatilishi. Ular Yevropa va dunyodagi siyosiy va iqtisodiy vaziyatga 
doimo jiddiy ta’sir ko‘rsatib turgan edi; 
- 1990 yil 3 oktyabr – ikki nemis davlatining (GFR va GDR) yagona davlatga birlashuvi; 
-  Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasining parchalanishi, Sloveniya, Bosniya 
va  Gersogovina,  Harvatiya,  Yugoslaviya  Ittifoqi  Respublikasi  (tarkibida  Serbiya  va 
Chernogoriya)  mustaqilligining  e’lon  qilinishi.  Hozirgi  davom  etayotgan  fuqoralar  urushi  va 
mamlakatlararo nizolar bilan bog‘liq bo‘lgan sobiq federatsiyaning jiddiy inqirozi; 
-  1990  yil  may  oyida  ikki  arab  davlati  –  Yaman  Arab  Respublikasi  (YAAR)  va  Yaman 
Xalq  Demokratik  Respublikasi  (YAXDR)  milliy-yetnik  asoslarda  birlashdi  (Yaman 
Respublikasi, poytaxti – Sana shahri); 
- 1990-91 yillarda mustamlakachilikning barbod bo‘lish jarayoni davom etib, quyidagilar 
mustaqillikka  erishdilar;  Namibiya  (Afrikadagi  eng  so‘nggi  mutamlaka);  Okeaniyada  yangi 
davlatlar  –  Mikroneziya  Federativ  Shtatlari  (Karolin  orollari),  Marshal  orollari  Respublikasi 
paydo bo‘ldi; 
-  1993  yil  1  yanvarda  sobiq  Chexoslovakiya  parchalanib,  ikkita  mustaqil  davlat  – 
Chexiya va Slovakiya vujudga keldi; 
-  1993  yil  –  Eriteriya  davlatning  (Efiopiyaning  qizil  dengiz  qirqog‘idagi  sobiq 
provinsiyasi) mustaqilligi e’lon qilindi. 
Dunyo  siyosiy  xaritasining  kelajakda  o‘zgarish  miqyoslari  ko‘p  millatli  mamlakatlarda 
etnik-milliy  jarayonlarning  rivoji  yo‘nalishiga,  mamlakatlar  va  xalqlar  o‘rtasidagi  iqtisodiy, 
siyosiy, madaniy munosabatlarning harakteriga bog‘liq.