Arxivshunoslik fanining predmeti maqsad va vazifalari

Davlat arxivlar 

 

O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon davlat arxiv tizimi respublikaning 

siyosiy-ma’muriy tuzilishi negizida tashkil etilgan. Respublika davlat arxiv tizimiga 

quyidagi arxivlar kiradi:  

1. Qoraqalpog’iston Respublikasi markaziy davlat arxivi, viloyat davlat arxivlari 

va ularning filiallari, Toshkent shahar davlat arxivi;  

2. Respublika Markaziy davlat arxivlari 

---

Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, 

Sirdaryo, Toshkent, Farg’ona, Xorazm viloyatlari davlat arxivlari hamda Toshkent 

shahar davlat arxivi faoliyat ko’rsatmoqda. Joylarda ularning 55 filiali mavjud. Viloyat 

arxivlarida asosan Oktyabr to’ntarishidan keyingi davrda joylardagi siyosiy ahvol, 

mintaqalar hamda viloyatlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga oid hujjatlar 

saqlanmoqda. Masalan, Farg’ona viloyat davlat arxivi fondlari Farg’ona viloyati va 

Farg’ona shahri tarixini, qisman bir vaqtlar Farg’ona viloyat tarkibiga kirgan Andijon 

va Namangan viloyatlari tarixini ham aks ettiradi. Farg’ona viloyat ishchi, soldat va 

dehqon deputatlari Sovetining fondi (121-f.) vodiyda Sho’rolar hokimiyatining 

o’rnatilishi, ocharqilik va ishsizlikka qarshi kurash, istiqlolchilik harakati, ayollarni 

ozodlikka chiqarish kabi masalalarni yoritadi. Arxiv fondlaridagi hujjatlari viloyatda 

sanoat korxonalarining bunyod etilishi, sug’orish shoxobchalari, jumladan, Katta 

Farg’ona kanalining qurilishi, maorif va madaniyatning rivojlanishi haqida batafsil 

ma’lumotlar beradi. Farg’ona viloyat davlat arxivida fotosuratlar fondi ham mavjud 

bo’lib, bu rasmlarda ishga tushirilgan korxonalar, sug’orish inshootlari, bunyod etilgan 

qasaba (posyolka) larning umumiy ko’rinishi aks ettirilgan. Deputatlar, faxriylar, 

ishlab chiqarish ilg’orlarining ham suratlari saqlanadi. Marg’ilon va Qo’qon 

shaharlarida Farg’ona viloyat davlat arxivining filiallari faoliyat ko’rsatmoqda.  

Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga quyidagi arxivlar kiradi: 

1. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arixivi (O’zR MDA); 

2. O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat 

arxivi; 

3. O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi. 

Shuningdek respublika arxiv tizimida Prezident Devoni arxivi va uning viloyatlardagi 

filallari ham muhim o’rin tutadi. 

Tarixiy hujjatlarni saqlashda O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi (O’zR 

MDA) yetakchi rolp o’ynaydi. Mazkur arxivda Turkiston va O’zbekiston tarixiga oid 

---

nodir hujjatlar jamlangan. Bu yerdagi hujjatlar asosan O’rta Osiyoning Rossiya 

tomonidan istilo qilishidan to hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. 

Turkiston viloyat harbiy gubernatori va qo’shin qo’mondoni fondi (336-f.) va Viloyat 

markazi aholisini boshqaruvchisi fondida (450-f.) 1865-1868 yillarga mansub hujjatlar 

jamlangan bo’lib, ularda Turkiston viloyatining chegaralari, ma’muriy tuzilishi va 

aholisi xususida ma’lumotlar keltiriladi. 

Turkiston general-gubernatori mahkamasi fondi (1-f.), Turkiston general-gubernatori 

xuzuridagi diplomatik amaldor fondi (2-f.), Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi 

fondida (3-f.), Rossiyaning G’arbiy Xitoy, Afg’oniston, Eron, Xiva va Buxoro bilan 

diplomatik aloqalariga doir materiallar to’plangan. Hujjatlar Turkiston o’lkasi va 

alohida mintaqalarning ma’muriy tuzilishi haqida, shaharlar boshqaruvi va shahar 

nizomining joriy etilishi to’g’risida, madrasa va masjidlarning miqdori va ahvoli 

haqida ma’lumot beradi. 

Xiva xoni mahkamasi fondi (1874-1917 yy; 125-f) va Buxoro amiri Qushbegiisi 

fondida (XIX asrning oxiri-1920 y; 126-f) xonliklarning siyosiy-iqtisodiy ahvoli, 

milliy munosabatlar, O’rta Osiyo xalqlarining turmushi va madaniyati to’g’risidagi 

ma’lumotlar mavjud.  

Fevralp inqilobidan to Oktyabrg’ to’ntarishigacha bo’lgan davr Muvaqqat 

hukumatning Turkiston komiteti hamda Ishchi soldat deputatlari O’lka Soveti 

fondlarida yoritiladi.  

Turkiston ASSR MIK, XKS va xalq komissarliklari fondlarida o’lkada sovet 

hokimiyatining o’rnatilishi, istiqlolchilik harakati va fuqarolar urushi, milliy davlat 

chegaralanishi va O’zbekiston SSR ning tashkil topishi bilan bog’liq voqyealar o’z 

aksini topgan.  

O’zR MDA da Buxoro va Xorazm xalq respublikalari markaziy va mahalliy 

muassasalarining hujjatlari (1920-1924 yy) saqlanmoqda. Ular bu respublikalardagi 

siyosiy, iqtisodiy va madaniy qurilish xususida ma’lumotlar beradi.  

Arxivda O’zbekiston SSR sovetlari syezdlari hujjatlari, O’zSSR MIK va XKS 

hujjatlari, boshqa sovet idora va muassasalarining hujjatlari ham saqlanmoqda. Bu 

---

hujjatlar va undan keyingi davrga mansub hujjatli materiallar O’zbekistonning butun 

sovet davridagi hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beradi.  

O’zR MDAda shaxsiy fondlar ham keng o’rin olgan. Bu yerda P. A. Kobozev, D. 

I. Manjara, H. M. Abdullayev, J. I. Abdullaxonov, A. V. Almatinskaya, L. A. 

Abdullayev va boshqa qator partiya va davlat arboblari, fan va madaniyat 

arboblarining shaxsiy fondlari mavjud.  

Markaziy Davlat Arxivida talay arxiv kolleksiyalari ham mavjud bo’lib, ular 

orasida XIII-XVI asrlarga mansub vaqf hujjatlari kolleksiyasi diqqatga sazovordir.  

Respublika ahamiyatiga molik arxivlardan yana biri – bu O’zbekiston Respublikasi 

ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi bo’lib, u 1962 yilda 

tashkil etilgan. Arxivda ilmiy-tadqiqot, loyihalashtirish, kostruktorlik muassasalarining 

hujjatlari saqlanmoqda. Arxiv fondlarida O’zbekistonda turli davrlarda bunyod etilgan 

sanoat korxonalari, sug’orish inshootlari, ma’muriy va grajdan binolarining loyihalari 

mavjud. Kostruktorlik hujjatlari esa turli davrlarda yaratilgan paxta terish, 

to’qimachilik mashinalari va uskunalari loyihalari va boshqa grafik materiallardan 

iboratdir. Mazkur arxivda tibbiyot ilmiy-tekshirish institutlarida olib borilgan ilmiy 

tadqiqotlar natijalari ham saqlanmoqda. 

 

 

---

3.1

 

XULOSA  

Har bir shaxsning hayoti va faoliyati davomida uning ixtiyorida ma’lum hujjatlar 

to’planadi. Bu hujjat va materiallar o’sha fuqaroning shaxsiy arxivini tashkil etadi. 

Unday arxivlar garchi fuqarolarning shaxsiy mulki bo’lsa-da, ularda davlat 

ahamiyatiga molik hujjatlar ham saqlanishi ehtimoldan holi emas. Shuning uchun ham 

bunday hujjatlar ekspertiza qilingandan so’ng O’zbekiston Milliy arxivi fondiga 

kiritiladi va bu hujjatlarning egalarining saqlanishini ta’minlashlari zarur. Shaxsiy 

arxivlardagi bunday hujjatlarni egasining roziligi bilan mulk huquqi saqlangan xolda 

davlat arxivlari, muzey va kutubxonalarda shartnoma asosida doimiy yoki depozitar 

(vaqtincha) asrovga olinishi mumkin.  

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hozirgi kunda O’zbekistonda davlat, idoraviy 

va shaxsiy arxivla mavjud bo’lib, bu arxivlarda respublikamizning o’tmishi va hozirgi 

kunini o’zida aks ettirgan bebaho hujjatli manbalar saqlanmoqda. Ularni nes-nobud 

qilmasdan kelajak avlodlarga yetkazish arxiv xodimlari va barcha fuqarolarning 

muqaddas burchidir