Bitiruv ishi tuzilmasining tavsifi. Strukturaviy jihatdan bitiruv ishi kirish,
ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati,
ilovalardan iborat. Bitiruv ishining umumiy hajmi 46 betdan iborat.
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
9
1-BOB. VASIYLIK VA HOMIYLIK ORGANLARI FAOLIYATINING
NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI
1.1.
Vasiylik va homiylik tushunchasi va uning mazmun mohiyati
XX asr oxiri – XXI asr boshlarida oila inqirozi muammosi zamonaviy
jamiyatda ayniqsa sezilarli bo‘lib qoldi. Davlat tomonidan ko‘rilayotgan chora-
tadbirlarga qaramay, ajralishlar soni ko‘paymoqda, oilalardagi bolalar soni
kamaymoqda, aksariyat oilalar iqtisodiy masalalardan xavotirda va shunchaki o‘z
farzandlarini, bolalar sonini to‘liq tarbiyalashga vaqt yoki kuch yo‘q, ota-ona
qaramog‘isiz qolganlar ko‘payib bormoqda, uysizlar bu oilaning asosiy vazifasi -
yosh avlod tarbiyasini bajara olmaganligidan dalolat beradi.
Vasiylik va homiylikni ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni, shuningdek
homiylik ostidagi oilalarni joylashtirishning asosiy shakli sifatida tan olinishi,
ularning samaradorligi darajasini aniqlash uchun yangi qonunchilik qoidalarini
o‘rganishni zarur qildi.
Mamlakatimizda vasiylik va homiylikka muhtoj shaxslarning huquqlari va
qonuniy manfaatlarini himoya qilishning samarali, ko‘p bosqichli tizimi yaratilgan.
Ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ta’sirchan chora-tadbirlar
bosqichma-bosqich ko‘rilmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizda ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan
voyaga yetmaganlarni joylashtirishning to‘rtta shakli mavjud:
1. Farzandlikka olish;
2. Vasiylik;
3. Homiylik;
4. Biror oilaga tarbiyaga berish (patronat).
Farzandlikka berish – yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolani
qarindoshlik huquqi bilan oilaga qabul qilish shakli. Farzandlikka olinish vaqtida
boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiya yoki nafaqa olish huquqiga ega bo‘lgan
voyaga yetmaganlar farzandlikka olingan taqdirda ham ana shu huquqni saqlab
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
10
qoladilar. Farzandlikka berish yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni
joylashtirishning eng ma’qul shakli hisoblanadi.
Vasiylik va homiylik – yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarga
g‘amxo‘rlik ko‘rsatish, ularni ta’minlash, ta’lim va tarbiya berish, shuningdek,
ularning huquq va manfaatlarini himoyalash maqsadidagi bolalar huquqlari
himoyalanishi va qonun bilan himoyalangan manfaatlarining ta’minlanishi shakli.
Patronat – bolalarni oilaga joylashtirish shakllaridan bo‘lib, bunda bola
oilaga vakolatli organ (vasiylik va homiylik organi nazoratchisi) hamda
tarbiyachilik majburiyatini o‘z bo‘yniga oluvchi shaxs (bo‘lg‘usi tutingan ota yoki
ona) o‘rtasidagi shartnoma asosida beriladi.
Patronat tarbiyachi – vasiylik va homiylik organi bilan patronat tarbiya
yoki ijtimoiy patronatni amalga oshirish bo‘yicha shartnoma asosida bolaning
tarbiyasini amalga oshiruvchi hamda bolaning huquq va qonuniy manfaatlarini
himoyalovchi voyaga yetgan muomalaga layoqatli shaxs.
Foster inglizcha so’z bo’lib, “qabul qilib oluvchi oila” degan ma’noni
anglatadi.
1
Foster oila – qiyin hayotiy vaziyatda qolgan bolalarni reabilitatsiya
qilish maqsadida, qondosh oilasida vaziyatning o‘zgarguniga qadar oilaga
vaqtincha joylashtirishning muqobil shakli bo‘lib, u ba’zi ob’yektiv sabablarga
ko‘ra bolani farzandlikka berishning imkoni bo‘lmagan vaziyatlarda qo‘llaniladi.
Foster oilaga bola fuqarolik-huquqiy shartnoma asosida berilib, ba’zi
mamlakatlarda foster tarbiyachi va bolani joylashtirish xizmati o‘rtasida
qo‘shimcha ravishda mehnat shartnomasi ham tuziladi. Vasiylikning mazkur shakli
chet el mamlakatlari, jumladan AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlar
tajribasida keng qo‘llaniladi.
Institutsionalizatsiya – biror-bir hodisa yoki harakatning tashkiliy
muassasaga aylanishi, muayyan tuzilmaga oid munosabatlarning, tartib-intizom,
xulq-atvor qoidalarining tartibga solinishi jarayoni.
1
O‘zbekistonda patronat tarbiyaning tashkil etilishi va uning tahlili. Axundjanova S.A. tahriri ostida.
RBIMM. T., 2007. –B. 42
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
11
Deinstitutsionalizatsiya – ommaviy muassasalarda (Mehribonlik uylari,
Muruvvat uylari) tarbiyalanayotgan shaxslarning (shu jumladan, bolalarning ham)
joylashtirish va vasiylikning muqobil shakllariga ko‘chirish siyosati. Internat
tipidagi bolalar sonining sezilarli ravishda qisqarishi, oilaviy joylashtirish
shakllarining rivojlantirilishi, bolalar uchun muassasalarning ko‘maklashuv
xizmatlariga
aylantirilishi
deinstitutsionalizatsiyaning
yakuniy
maqsadi
hisoblanadi. Qiyin hayotiy vaziyatdagi oila va bolalarga majmuaviy, manzilli va
malakali ko‘mak ko‘rsatilishining ta’minlanishi orqali ijtimoiy yetimlikni oldini
olish deinstitutsionalizatsiya siyosatini amalga oshirilishida muhimdir.
2
Voyaga yetgan muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan,
shuningdek, muomalaga layoqatli, faqat sog‘lig‘i tufayli homiylikka muhtoj
shaxslarni joylashtirishning ikkita shakli mavjud. Bunday holatlarda vasiylik va
homiylikka muhtoj voyaga yetgan shaxslarni joylashtirishning asosiy shakli
sifatida O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi hamda O‘zbekiston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tasarrufidagi
muassasalarga topshirish belgilangan. Ushbu holat oila munosabatlarining, milliy
qadriyat va an’analarning mustahkamlanishiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi,
aksariyat hollarda vasiylik va homiylikka muhtoj shaxslarning yaqinlari va
qarindoshlari mas’uliyatsizligiga olib keladi.
Yuqorida qayd etilgan holatlarda vasiylik va homiylik bilan bog‘liq
munosabatlarni huquqiy jihatdan qayta ko‘rib chiqishni va ularning umumiy
muvofiqlashtirish zaruratini yuzaga keltirgan edi. Bugungi kun talablaridan kelib
chiqqan holda vasiylik va homiylik instituti uchun huquqiy me’yorlarning
mazmunini umumiy bo‘lgan tamoyillar asosida belgilash talab etilgani tufayli
yangi qonun vujudga keldi.
Ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni joylashtirish masalalari tarixiy
jihatdan davlat va jamoatchilik e’tiborini tortib kelgan. So‘nggi yillarda ushbu
muammo juda dolzarb bo‘lib qoldi, bu 2014 yil 2 yanvarda qabul qilingan
2
Sobirova D.G‘., Axundjanova S.A., Tadjiyeva S.X., Yuldasheva M.B. Bolalarni joylashtirishning
muqobil shakllari. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: “JAHON PRINT”, 2012. –B. 88
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
12
“Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini ishlab
chiqish va qabul qilishda namoyon bo‘ldi. Ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni
joylashtirishning an'anaviy tizimini takomillashtirishning asosiy maqsadi bola va
uni tarbiyaga olgan shaxs manfaatlarini ta'minlash va uyg‘unlashtirishdir.
Vasiylik va homiylik, bir tomondan, bolaning taqdirini oilada yashashga
yaqin sharoitlarda tashkil etishga imkon beradi, boshqa tomondan, bu huquq va
manfaatlarga rioya etilishi ustidan nazorat o‘rnatishga imkon beradi.
Vasiylik va homiylik to‘g‘risidagi qonunni qabul qilish zarurati nafaqat
tegishli munosabatlarni huquqiy tartibga solish bo‘yicha yangi qoidalarni joriy
qilish, balki Rossiya Federatsiyasi ta'sis ob'ektlarining qonun hujjatlarining ushbu
qismida birlashtirish zarurati bilan bog‘liq edi. Ota-ona qaramog‘isiz qolgan
bolalarni tartibga solishning boshqa shakllari sub'ektlari darajasida joriy etilishi,
bolalarni tarbiyalashning o‘xshash shakllarini huquqiy tartibga solishda yoki
aksincha, qonunlarning rasmiy takrorlanishida qarama-qarshiliklarni keltirib
chiqardi.
Maxsus qonunning qabul qilinishi ko‘plab masalalarni hal qilishga imkon
berdi, ammo ko‘plab romanlar va ularni amalga oshirish mexanizmi nazariy
tushunishni talab qiladi. Ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni tarbiyalashning
turli shakllaridan foydalanish bola bilan uning tarbiyasi uchun javobgarlikni o‘z
zimmasiga olgan shaxslar o‘rtasida mustaqil huquqiy munosabatlarni shakllantirish
uchun sharoit yaratdi. Vasiylik va homiylikka o‘xshash narsa, avvalgi
qonunchilikda bolalarni tarbiyalashning alohida shakli sifatida tan olingan
homiylik ostidagi oiladir. Tegishli huquqiy munosabatlarning o‘ziga xosligi oila
huquqi fanida bir necha bor e'tiborni tortdi.
3
3
Шукуров
Р
.
А
.
Приемная
семья
по
семейному
праву
России
.
Автореф
.
дисс
. .
канд
.
юрид
.
наук
.
Белгород
, 2004;
Фетисова
О
.
В
.
Приемная
семья
как
способ
семейного
воспитания
детей
-
сирот
и
детей
,
оставшихся
без
попечения
родителей
,
по
законодательству
Российской
Федерации
.
Автореф
.
дисс
. .
канд
.
юрид
.
наук
,
М
., 2005;
Цветков
В
.
А
.
Приемная
семья
как
форма
устройства
детей
,
оставшихся
без
попечения
родителей
,
по
законодательству
Российской
Федерации
.
Автореф
.
дисс
. .
канд
.
юрид
.
наук
.
Томск
, 2005;
Банников
И
.
А
.
Договор
о
передаче
ребенка
на
воспитание
в
приемную
семью
в
Российской
Федерации
.
Автореф
.
дисс
. .
канд
.
юрид
.
наук
.
М
.,
2007
и
др
.
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
13
Ushbu huquqiy hujjat, ijtimoiy siyosat davlatimiz siyosatining ajralmas bir
qismi ekanini o‘zida ifoda etadi. Uning hayotga joriy etilishi sog‘lom bola yilida
sog‘lom turmush tarzini yuksaltirishga munosib hissa qo‘shadi. Unda bolalarning
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda aholining
ijtimoiy zaif qatlamlarini, murakkab hayotiy vaziyatga tushib qolgan yoki yuzaga
kelgan holatlar natijasida davlat va jamiyat tomonidan alohida himoya va
ko‘makka muhtoj shaxslarga g‘amxo‘rlik qilish huquqiy normalari belgilab
qo‘yilgan.
“Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi Qonunning maqsadi vasiylik va
homiylik sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
4
Vasiylik va homiylik fuqarolik va oila huquqida alohida o‘rin egallaydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi Qonunining 3-
moddasida ko‘rsatilishicha, vasiylik o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan yetim bolalarni va
ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni, shuningdek sud tomonidan
muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim
berish, ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini
himoya qilish maqsadida joylashtirishning huquqiy shakli. Homiylik esa o‘n to‘rt
yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan yetim bolalarni va ota-onasining
qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni, shuningdek, sud tomonidan muomala
layoqati cheklangan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish, ularning
mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish
maqsadida joylashtirishning huquqiy shakli hisoblanadi. Shuningdek, sog‘lig‘ining
holatiga ko‘ra mustaqil ravishda o‘z huquqlarini amalga oshira olmaydigan va o‘z
majburiyatlarini bajara olmaydigan voyaga yetgan muomalaga layoqatli
fuqarolarga, bu shaxslarning iltimosiga ko‘ra, homiylik belgilanishi mumkin.
Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs — o‘ziga nisbatan vasiylik yoki
homiylik belgilangan shaxs;
4
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2014- y., 1-son, 1-modda
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
14
Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslar — alohida
g‘amxo‘rlikka, shuningdek o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari
himoya qilinishiga muhtoj bo‘lgan yetim bolalar va ota-onasining qaramog‘idan
mahrum bo‘lgan bolalar, ota-onalik huquqidan mahrum etilmagan ota-onasi
bo‘lgan hamda bolalarning hayoti yoki sog‘lig‘iga bevosita tahdid tug‘dirayotgan
yoki ularning ta’minoti, tarbiya va ta’lim olishiga doir talablarga javob
bermaydigan sharoitda yashayotgan bolalar, sog‘lig‘ining holatiga ko‘ra
homiylikka muhtoj bo‘lgan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolar,
muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan fuqarolar.
5
Bolalarni oilaga tarbiyaga olish O
ʻ
zbekiston Respublikasining Oila kodeksi
Voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka va bolalarni oilaga tarbiyaga olish
(patronat) to
ʻ
g
ʻ
risida nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Farzandlikka olgan oila ota-onalar qarovisiz qolgan bolalarni tarbiyalash
shakllaridan biri hisoblanadi. Ota-onalar qarovisiz qolgan bolani (bolalarni) tarbiya
qilish uchun olishni istaydigan fuqarolar (er-xotin yoki alohida fuqarolar) tutingan
ota-onalar deb ataladi, ushbu oila esa farzandlikka olgan oila hisoblanadi.
Ota-ona qaramog
ʻ
idan mahrum bo
ʻ
lgan voyaga yetmagan bolalar, shu
jumladan, tarbiya va davolash muassasalarida, shuningdek, aholini ijtimoiy
himoyalash muassasalaridagi bolalar oilaga tarbiyaga beriladi.
Farzandlikka olgan oiladagi bolalarning umumiy soni, o
ʻ
z bolalari va
farzandlikka olingan bolalar bilan birgalikda, qoidaga ko
ʻ
ra, 8 nafardan oshmasligi
kerak.
Bolalarni oilaga tarbiyaga olish ixtiyoriy bo
ʻ
lib, u vasiylik va homiylik
organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o
ʻ
rtasida tuzilgan maxsus
shartnoma asosida amalga oshiriladi.
6
Hozirda "vasiylik" va "homiylik" atamalari qonuniy foydalanishda turli
ma'nolarda qo‘llanilmoqda. Vasiylik deganda ba'zida nafaqat shaxs tomonidan
5
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2014- y., 1-son, 3-modda
6
https://www.uzedu.uz/oz/bolalarni-oilaga-tarbiyaga-olish
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
15
parvarish qilinishini amalga oshirish, balki voyaga yetmagan yoki muomalaga
layoqatsiz fuqaroning maxsus tibbiy yoki ijtimoiy muassasada qolishi tushuniladi.
Albatta, vasiylik va homiylik ham huquqiy muassasa - muomalaga
layoqatsiz va to‘liq qobiliyatsiz shaxslarga ushbu turdagi ijtimoiy yordamni amalga
oshirishni tartibga soluvchi normalar to‘plamidir. Shu bilan birga, aksariyat
mualliflar uni fuqarolik, oilaviy va ma'muriy huquq normalarini o‘z ichiga olgan
murakkab institut deb bilishadi.
7
Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslar toifasiga
alohida g‘amxo‘rlikka, shuningdek, o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy
manfaatlari himoya qilinishiga muhtoj bo‘lgan yetim bolalar va ota-onasining
qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalar, ota-onalik huquqidan mahrum etilmagan
va ota-ona bo‘lgan hamda bolalarning hayoti yoki sog‘lig‘iga bevosita tahdid
tug‘dirayotgan yoki ularning ta’minoti, tarbiya va ta’lim olishiga doir talablarga
javob bermaydigan sharoitda yashayotgan bolalar, sog‘lig‘ining holatiga ko‘ra
homiylikka muhtoj bo‘lgan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolar,
muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan fuqarolar kiradi.
Vasiylik va homiylik sohasidagi faoliyatni amalga oshiruvchi davlat
organlari jumlasiga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash
vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi, mahalliy davlat hokimiyati organlari va ularning tizimlari kiradi.
Bunda har bir davlat organi muayyan faoliyat bo‘yicha mas’ul hisoblanadi.
Jumladan, tuman, shahar xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash
va tashkil etish bo‘limlari tomonidan voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlansa,
tuman, shahar tibbiyot birlashmalari tomonidan sud tomonidan muomalaga
layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan fuqarolarga nisbatan
7
Антокольская
М
.
В
.
Семейное
право
:
учебник
. 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
.
М
. :
Юристъ
, 2000.
С
.
306.
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement
16
tayinlanadi. Shuningdek, tuman, shahar bandlikka ko‘maklashish va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish markazlari tomonidan sog‘lig‘ining holatiga ko‘ra
homiylikka muhtoj bo‘lgan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolarga
nisbatan amalga oshiriladi.
8
Shunday qilib, bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan
harakatlar, jumladan, tanglik vaziyatida qolgan oilalarga, farzandidan voz
kechishni niyat qilib qo‘ygan ota-onalarga yordam berish, bolalarni yangi oilalarga
joylashtirish, bolalarni institutsional muassasadan oilaga qaytarish, bolalarni o‘z
tarbiyasiga oluvchi nomzodlarni o‘rganish kabi amalga oshirilayotgan ishlar ota-
ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni kelgusida sog‘lom turmush tarzini ta’minlash,
oilada tarbiya olishi uchun imkoniyat yaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |