O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti

CaO – P

2

O

5

 – H

2

O sistemasi.

 

Ikki tuz bilan to‘yintirilgan eritmalarning tarkibi (monovariantli muvozanat): 

  3  –  rasmda  turli  xil  haroratlardagi  CaO  –  H

3

PO

4

  –  H

2

O  sistemasida 

eruvchanlik  izotermasi  tasvirlangan.  Eritmadagi  P

2

O

5

  kontsentratsiyasi  ortishi 

bilan  monokalsiyfosfatning  eruvchanlik  egri  chizig‘idagi  CaO  miqdori 

---

16 

 

kamayadi,  dikalsiyfosfatning  eruvchanlik  egri  chizig‘idagi  CaO  miqdori  esa 

ortadi [

4,5

].  

V – 25-132

O

C da:  Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + CaHPO

4

,   

0

O

C da:  Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + CaHPO

4

*2H

2

O; 

F

1

 – F

2

 – 40-132

O

C da:  Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + Ca(H

2

PO

4

)

2

; 

R va R

1

 – 0 va 25

O

C da:  2H

3

PO

4

*H

2

O + Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O. 

Uchta komponent bilan to‘yintirilgan eritmalarning tarkibi (invariantli 

muvozanat): 

U – 30

O

C da:   H

3

PO

4

 + Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + Ca(H

2

PO

4

)

2

; 

E – 152

O

C da:   Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + Ca(H

2

PO

4

)

2

 + CaHPO

4

; 

Q – 100

O

C da:   2H

3

PO

4

*H

2

O + Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + muz. 

Superfosfat. 

Superfosfatni  nisbatan  yuqori  kontsentratsiyali  qo‘shaloq 

superfosfatdan  farqlash  maqsadida  oddiy  superfosfat  deb  ham  ataladi.  Tabiiy 

fosfatlar  (apatit  kontsentrati  yoki  fosforit  uni)  ni  sulfat  kislota  bilan  parchalash 

orqali  superfosfat  olinadi.  Sulfat  kislota  miqdori  tabiiy  fosfatdagi  kalsiyni  to‘la 

bog‘lashga  ketadigan  miqdorga  nisbatan  shunday  hisobda  kam  olinadiki,  buning 

natijasida  quyidagi  tenglama  bo‘yicha  monokalsiyfosfat  va  kalsiy  sulfatning 

aralashmasi hosil bo‘ladi: 

2Ca

5

(PO

4

)

3

F + 7H

2

SO

4

 + 3H

2

O = 3Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + 7CaSO

4

 + 2HF. 

  Superfosfat  ishlab  chiqarishda  fosfatli  xom  ashyo  va  sulfat  kislotaning 

aralashtirilishidan dastlab suspenziya hosil bo‘ladi, unda kimyoviy reaktsiyalar va 

kristallanish  jarayonining  sodir  bo‘lishi  tufayli  u  asta-sekin  quyiladi  va  yaxlit 

massa  holatida  qotadi.  Uning  maydalanishidan  hosil  qilingan  superfosfat  –  kul 

rang kukun yoki donador mahsulotdir. U bir necha qattiq faza va ularga shimilgan 

suyuq  fazadan  iboratdir.  Qattiq  fazada  kalsiy  (asosan  monokalsiyfosfat),  magniy, 

temir,  alyuminiy  fosfatlari,  CaSO

4

*0.5H

2

O  qo‘shimchasi  bilan  CaSO

4

  (apatit 

---

17 

 

kontsentratini  qayta  ishlashda  esa  shuningdek  CaSO

4

),  boshlang‘ich  fosfat 

tarkibiga  kiruvchi  parchalanmagan  mineral  qoldiqlari,  kremnegelg  SiO

2

*nH

2

O  va 

boshqalar  bo‘ladi.  Qattiq  fazaning  miqdori  65-72%  ni,  shu  jumladan  50-55% 

CaSO

4

 ni tashkil etadi. Suyuq faza esa monokalsiyfosfatga to‘yingan va tarkibida 

Mg

2+

,  Fe

3+

,  Al

3+

,  F

-

,  SiF

6

2-

  va  boshqa  ionlar  bo‘lgan  fosfat  kislotaning  suvli 

eritmasidan iboratdir [

6

]. 

  Superfosfat  ishlab  chiqarishdagi  asosiy  vazifalar:  apatit  kontsentrati  yoki 

fosforit  unini  sulfat  kislotasi  bilan  qorishtirish  va  hosil  qilingan  suspenziyani 

kameralarda  pishitish  (etiltirish)  dan  iboratdir.  Uning  batamom  pishitilishi 

kimyoviy  tsexlarda  mahsulotni  saqlashda  to‘la  amalga  oshadi.  Xomashyolar 

aralashtirgichlaridan  va  superfosfat  kamerasidan  chiqadigan  ftorli  gazlar  –  ftor 

tutgan boshqa mahsulotlarga aylantiriladi. 

  Kukunsimon 

superfosfat 

gigroskopikdir 

va 

suyuq 

fazadan 

monokalsiyfosfatning  kristallanishi  natijasida  kuchli  yopishqoq  bo‘lib  qoladi. 

Sovutilgan 

va 

yetarli 

darajada 

pishitilgan 

superfosfatda 

kristallanish 

tugallanganligi uchun yopishqoqligi kam bo‘ladi. Neytrallangan va donadorlangan 

superfosfat deyarli yopishib qolmaydi. 

  Hozirgi  paytda  kontsentrlangan  fosforli  va  murakkab  o‘g‘itlar  ishlab 

chiqarish  juda  tez  suratlarda  rivojlanayotganligi  sababli  mineral  o‘g‘itlarning 

dunyodagi assortimentida oddiy superfosfatning nisbiy ulushi kamayib bormoqda.