|
Т Ю ( Ж ) з ) 2
- titan oksonitrat, ZrOCl
2
-
tsirkoniy oksoxlorid, K 4R 2O 5- k aliy peroksodifosfat, Na2S20 3 -
natriy tiosulfat.
Ko'pchilik ionlar va radikallar o'ziga xos nomlar bilan atalgan:
S O
-karbonil,
N O
- nitrozil,
N O 2
- nitril, PO - fosforil,
S O
- sulfmil
(tionil),
SO 2
- sulfiiril (sulfonil),
S2O5
- disulfuril, V 0 2+~ vanadil,
U 0 22+ - uranil (transuran elementlar! ham xuddi shundek ataladi),
CIO - xlorozil,
С Ю 2
- xloril,
С Ю 3
— perxloril (brom va iod hosilalari
494
shunday nomlanadi)- Odatda uiaming birikmalari bir yaxlit so'zdan
iborat shaklda aytiladi:
COF2
- karbonilftorid,
UO2SO4
- uranilsulfat.
Bir qator ko'p atomli oddiy birikmalar (aralash galogenidlar,
okso- va tiogalogemdlar) va uiarga o'xshash birikmalarning yozilishi
va aytilishida ularning elektromanfiyligi ortishi
tartibiga e'tibor
qaratish lozim: NbCiiFa - niobiy dixlorotriftorid,
WOSI4
- volfram
oksotetraxlorid,
WSF4
- volfram tiotetraftorid. Tarkibida kristal-
lizatsion suv tutgan birikmalar gidratlar deb ataladi: КагСОзТОНгО -
natriy karbonat dekagidrati.
Polimorf modifikatsiyalami yunoncha harflar bilan, ba'zida
yunon harflari yoki rim raqami bilan belgilanadi. Qoidaga ko'ra “a ”
harfi moddaning yuqori haroratli modifikatsiyasini ko'rsatadi: a-Fe
(a-temir), {
3
-WO
3
(vol’fram trioksidi), Sr (r-oltingugurt). Amorf
moddalami ko'rsatish uchun lotincha “a ” harfi qabul qiiingan: a-Si
(amorf kremniy).
“Qalay vahosi”.
Oq va kulrang qalay haroratga qarab bir-biridan keskin farq
qiladi. Kulrang qalay (a-modifikatsiya)ning kristall tuzilishi olmosga
o'xshaydi va -13,2°C haroratda barqaror bo'ladi. Oq qalay ( f t
modifikatsiya) tetragonal tuzilishga ega. a- va /З-qalay -13,2°C o'zaro
muvozanatda bo'lib, qattiq sovuqda (3-qalay a-modiflkatsiyaga
aylanadi, ularning zichligi va kristall strukturasi har xil bo'lgani
uchun qalaydan qiiingan barcha jihozlar kukunga aylanadi. Bu
jarayonni to'xtatib bolm agani uchun uni “qalay vabosi” deb
atashgan. Buni bilmagan ingliz sayyohi Robert-Folkan Skott 1912
yilda katta ekspeditsiya bilan Janubiy qutbni zabt etish uchun yo'lga
chiqadi. ekspeditsiyaning asosiy qarorgohidan to'rtta maslakdosh-
do 'stlari bilan Janubiy qutbga etib borganida, ulardan 1 oy chamasi
oldinroq Amundsen ekspeditsiyasi qutbga etib kelgani
shohidi
bo'lishadi, Xafa bo'lib orqaga qaytganlarida, oraliq bazadagi
yoqilg’i zahiralari temir bochkalardan oqib ketganligi ular uchun
dard ustiga chipqon bo'ldi. Chunki sovuq havoda o g ’zi qalay bilan
kavsharlangan temir bochkalar o'z-o'zidan qalay modifikatsiyasining
о 'zgarib, kukunga aylanishi oqibatida ochilib ketadi va kerosin isrof
bo 'ladi. R. Skott va uning sheriklari ekspeditsiyaning asosiy
495
qarorgohiga 15 km qolganda yoqilg’isidan ajralgani uchun halok
bo 'lishadi.
17.6. Organik birikmalar nomenklaturasi
Organik
birikmalarni
iimiy
tizimlashtirishning
va
nomenklaturasi asosi sifatida A.M. Butlerovning organik birikmalar
kimyoviy tuzilish nazariyasi asos qilib olingan.
Dastlab organik
birikmalar trivial nom olishgan. Bu nomiar shu modda manbalari
(chumoli kislota, vino kislota, mochevina, kofein, sut shakari),
ma'lum
xossalami namoyon qilgani
(pikrin kislota, kakodil, qaldiroq kislota,
q o 'rg ’oshin qandi),
olinish usullari
(pirogallol),
olimning nomi
(Mixler ketoni, Chichibabin uglevodorodi)
bilan bog’liq bo'lgan va
moddalaming kimyoviy tabiati bilan hech qanday umumiylikka ega
emas. Ilmiy nomenklaturaga binoan organik modda nomi birikma-
laming tarkibi, tuzilishi va boshqa izomerlardan farqini ko'rsatishi
shart. Nomlashda. bunday masalalar o'sha davrda tan olingan nazariy
g ’oyalar bilan. uzviy bog’liq bo'lgan.
XIX
asr boshlarida organik kimyoda ham I. Berseliusning
dualistik nazariyasi (radikallar nazariyasi) o 'z ta'sirini o'tkazgan va
shunga binoan bir qator atamalar paydo bo'lgan: benzoil xloridi,
mezitil oksidi. Asr o'rtalaridan boshlab organik birikmalarni
nomlashda
tiplar nazariyasi
e'tiborga tushdi; bu atamalar organik
birikmalarning birinchi ilmiy nomenklamfasinmg keng tarqalgan
tizimini
tashkil etdi va
ratsional nomenklatura
deb
ataldi. Bu
yangi! ik hozirgi zamon qoidalarini belgilagati
ratsional-funksional
nomenklatura
nomi bilan qabul qilindi.
1892-yilda Jenevada bo'lib o'tgan xalqaro kongressda A.M.
Butlerovning
kimyoviy
tuzilish
nazariyasi
asosida
Jeneva
nomenklaturasi qoidalari qabul qilindi. Bu nomenklatura organik
birikma molekuiasini uglevodorodlardagi vodorod atomlarining
boshqa har xil atomlarga, nofunksionai o'rinbosar yoki funksional
gumhlarga aimashingan hosilalari sifatida qabul qildi va o'rinbosarli
nomenklaturaning birinchi varianti bo'ldi. O'rinbosarli nomenklatura
asoslari L’ej qoidalarida (1930 y.) va so'ngra zamonaviy nomenkla
turada o 'z aksini topdi. Bu so'nggi nomenklatura organik birikmalarni
nomlash uchun Xalqaro nazariy va amaliy kimyogarlar uyushmasi
(IUPAK) qoshidagi komissiya tomonidan to'ldirib boriladi.
496
Moddalaming
nomlarini
tuzish
va
formulasini
keltirib
chiqarishda umumqabui qiiingan qoidalarga amal qiiinadi, ammo bu
tamoyillar har bir milliy til qoidalariga binoan qayta ko'rib chiqiladi
va moslashtiriladi. Nomenklaturaga binoan xalqaro va milliy til
qoidalari bir-biri bilan uygunlashtirilishi natijasida kimyoviy moddalar
nomi qabul qiiinadi.
Organik birikmalarning tuzilishi nomiarning murakkab ismlari
(so'zlari) yordamida ifodalanadi va quyidagi jihatlarni hisobga oladi:
- Cn-uglerod zanjirini belgilashda:
C -“m et”, C
Do'stlaringiz bilan baham: |
