Tarbiyainstituti m illiy va harakatli

III bob.  TURLI  YOSHLI  0 ‘QUVCHILAR  BILAN  HARAKATLI
 
0 ‘YINLARNI  0 ‘TKAZISH
3.1 .  0 ‘qituvchi  —  harakatli  o ‘yinlar  tashkilotchisi
 
va  boshqaruvchisi
Jismoniy  tarbiya  o‘qituvchisi  harakatli  o‘yinlami  tashkil  qilish 
va o‘tkazishda  quyidagilami nazarda tutishi lozim:
1.  0 ‘quvchilaming  jismoniy  barkamolligiga,  salomatligining 
yaxshilanishiga,  chiniqishiga,  tana  a’zolari  va  umumiy  ish  qobiliya- 
tining o‘sishiga yordam berish.
2.  0 ‘quvchilarda  har  xil  sharoitlarda  erkin  harakat  qila  olish 
imkonini  beradigan  bilimlar  va  kerakli  harakat  malakalarini  hosil 
qilish.
3.  0 ‘quvchilarda  hayotiy  faoliyatda  yordam  beradigan  aqliy  va 
irodaviy sifatlami tarkib toptirish.
4. 
0 ‘quvchilami  turli  o‘yinlar  va  jismoniy  mashqlarga 
qiziqtirish,  kundalik jarayonlar tartibiga  rioya  qilishga  odatlantirish.
5.  0 ‘quvchilarda  harakatli  o'yinlami  mustaqil  holda  tashkil 
etish va o‘tkazish  uchun zamr bilim va  malakalar hosil qilish.
Harakatli  o‘yinlami  o‘tkazishda  o‘qituvchining  tashkilotchi  va 
tarbiyachi sifatidagi vazifalari juda keng va  mas’uliyatlidir.
0 ‘yinlar  awalo  to‘g‘ri  tanlanishi,  shug‘ullanuvchi  bolalar  yoshi, 
jinsi  va  jismoniy  imkoniyatlariga  mos  bo‘lishi  darkor.  0 ‘yinni  to‘g‘ri 
tanlash  va  maqsadga  muvofiq  ravishda  o'tkazish  juda  muhim 
ahamiyatga  ega.  Ammo  o‘yin  hamma  vaqt  ham  tarbiyaviy  vazifalarni 
hal  qilavermaydi.  Tarbiya  sohasida  yaxshi  natijaga  erishish  uchun 
harakatli  o‘yinlar  tarbiyaviy  mhda  tashkil  qilinishi  va  o‘tkazilishi 
kerak.  0 ‘yin  rahbari bolalar jamoasini yaxshi bilishi,  har bir o‘yinning 
mazmuni  va  qoidalari  bilan  batafsil  tanishishi,  yuksak  pedagogik 
mahoratga  ega  bo‘lishi  lozim.  Shundagina  u  harakath  o‘yinlardan 
ko‘zlangan ta’limga va tarbiyaviy maqsadlarga erisha oladl
Bolalar  o‘yin  davomida  o‘z  fe'l-atvori  va  shaxsiy  xususiyatlarini 
namoyish  qiladilar.  Bundan  esa  o‘qituvchi  ulaming  turU  odatlarini, 
salbiy  va  ijobiy  qiziqishlarini  bifib  olishi,  tegishU  tadbirlarni 
belgilashi,  o‘yinni  muayyan  yo'nalishga  soUb,  ularda  sofdillik, 
mardlik,  rostgo'ylik,  hamjihatlik,  o‘zaro  hamkorlik,  hurmat-izzat,
78

---

kabi  hislatlami  shakllantirishi  lozim.  Shu  bilan  birga  u  bolalarga 
o‘yin  qoidalarini  buzmagan  holda  ijodiy  tashabbus  ko‘rsatishda  har 
jihatdan yordam berishi kerak.
0 ‘qituvchi 
o‘yinlarni 
o'tkazish  jarayonida 
pedagogikaning 
didaktik prinsiplaridan foydalanishi va  doimo ulami amalga oshirishga 
erishishi  lozim.  0 ‘qituvchi  o'quvchilarga  har  bir  o‘yinning  mazmuni, 
vazifasi va  qoidalarini  tushuntmb  beradi.  Bu  esa  ularga  o‘yinga  ongli 
munosabatda  bo‘lish,  uni  to‘g‘ri  o‘iganib  olish,  o‘z  xatolari  va 
yutuqlarini  to‘g‘ri  tushunish  va  o‘z  harakatlarini  o‘rtoqlarining 
harakatlariga  qiyoslab  tahlil  qilish  imkonini  beradl  0 ‘quvchining 
o‘yin  mashqlarini  o‘rganishda  o‘qituvchiga  ko‘r-ko‘rona  taqhd 
qilaverishi  ham  maqsadga  muvofiq  emas.  0 ‘qituvchi  o‘rgatadigan  va 
o‘quvchilar 
ongh 
ravishda 
bajaradigan 
harakatlar 
bolalarda 
tashkilotchilik  ko‘nikmalarini  tarbiyalashda  yordam  berishi  kerak. 
Bunga  o‘yinni  o‘tkazish  uchun  o‘quvchilardan  hakamlar  va  ulaming 
yordamchilarini  tayyorlash  yo‘U  bilan  erishiladi  0 ‘qituvchi  bolalar 
bilan  o‘tkaziladigan  o'yinlar  bir  oz  muayyan  qiyinchiliklami  yengish 
bilan  bog‘Uq  bo'lishiga,  o‘yin  jarayonida  bajariladigai  har  bir  vazifa 
amalga  oshishiga  erishishi  va  to‘siqlar  qanday  zabt  etilishiga  ko‘ra 
murakkablashtirib  borilishi  zarur.  Bu  ish  bolalami  mehnatsevarlikka 
o‘rgatadi,  ulardagi iroda kuchini orttirib boradi.
0 ‘qituvchi  o‘yinni o‘tkazishga  tayyorgarlik ko'rishda uning  aniq 
vazifalarini  belgilab  chiqadi,  bu  vazifalar  bolalaming  yoshiga  mos, 
ya’ni ular bajara  oladigan bo‘lishi kerak.
0 ‘yinni  tashkil  qilish  va  o‘tkazishda  o‘quvchilami  iloji  boricha 
tashabbus 
ko‘rsatib, 
faol 
qatnashishga 
rag‘batlantirish  juda 
muhimdir.
Bolalar  ijodiy  faollik  ko‘rsatib  o'ynasalar,  o‘yinlar  ularda 
tashkilotchilik  malakasini  o‘stiradi.  Ko‘zlangan  maqsadga  erishish 
uchun  o‘rtog‘iga  yordam  berish,  o‘z  hoUcha  yoki  o‘rtoqlari  bilan 
darhol  bir  qarorga  kelish  —  ijodiy  tashabbuskorlik  hisoblanadi.  Agar 
bolalar  o'yinni  ilgari  o'zlashtirgan  bo‘lsalar,  o ‘yin  paytida  ulaming 
faolligi yanada  ortishi mumkin.
0 ‘yin  paytida  bolalaming  faollik  ko‘rsatishi  o‘qituvchining  ana 
shu  o‘yinni  o‘tkazishga  qanday  tayyorlanishiga  ham  bog'Uq  bo‘ladi. 
0 ‘qituvchiiing  o‘zi  o'yinni  aniq  va  yaqqol  tasawur  qilishi,  o‘yin 
paytida  o‘ynovchilaming  o‘zaro  munosabatlarini  yaxshi  tushunishi 
lozim.
0 ‘yin  rahbari  keyinchalik  bolalar  o‘yinni  qanday  o‘zlashtirish- 
lariga  qarab,  ulaxga  sardorlik,  hakamlik  qilish  ishlarini  topshirishi  va 
bolalar  o‘yinga  uyushqoqlik  bilan  qatnashadigan bo‘lganlaridan  so‘ng,
79

---

ular  orasidan  o'ziga  yordamchilar  tayinlashi  kerak.  Shunda  ham 
bolalar  o'yinini  rahbaming  o‘zi  kuzatib  turmog'i  lozirn.  0 ‘yinni 
obrazli  qilib  tushuntirish,  eng  muhim  omfflardan  sanaladi.  Bu  ish, 
ayniqsa,  mazmunli  o‘yinlami  so‘zlab  berishda  g‘oyat  zarur  bo‘Ub, 
o‘yin qatnashchilari o‘z rollarini to‘g‘ri bajarishlarida yordam beradi.
0 ‘quvchilar  o‘yin  mazmunini  puxta  o'zlashtirishlari  uchun 
rahbar  og‘zaki  tushuntirishni  amalda  ko'rsatish  bilan,  ya’ni 
o‘yinning  ayrim  harakatlarini  bajarib  ko‘rsatish  bilan  oUb  borishi 
lozim.  0 ‘yin  qoidalarini  tushuntirishda,  harakatlarni  ifodalab 
berishda, 
ko‘rgazmaU  qurollardan  foydalanishda  uning  aniq 
vazifalarini doimo nazarda  tutishi zarur.
0 ‘yinlami  rejalashtirishda  ularning 
mazmuni  va 
o‘zaro 
bog‘Uqligini  ham  unutmaslik  muayyan  yoshdagi  o‘quvchilarni 
jismoniy  tarbiyalash  vazifalariga  muvofiqligini  hisobga  olishi  kerak. 
Masalan,  yangi  bilim  va  malakalar  mavjud  bilim  va  malakalarga 
bog‘lab  berishi  lozim.  Aytaylik,  mashg‘ulotlarda  to ‘pni  uzatish,  ШЬ 
olish,  o‘ynatib  oUb  yurish  va  savatga  tashlashning  asosiy  qoidalari 
o‘rganilgan  bo‘lsin.  Mana  shunga  oid  bilim  va  malakalarni 
mustahkamlash  uchun  “To‘p  onaboshiga”  o‘yinini  yoki  uch 
varianffl  “To‘p  o‘yinlari”ni  tavsiya  etish  mumkin.  Shuningdek 
bunda  qatnashuvchilaming  o'sish va jismoniy tayyorgarlik  darajasiga 
mos  o‘yinlami  tanlash  va  o‘tkazish  lozim.  Har  bir  o‘yinning  o‘ziga 
xos  xususiyatlari  va  qiyinchiliklari  bo‘ladi.  Shuning  uchun  o‘yinni 
tanlashda  undagi  qiyinchiliklami  o'quvchilar  bir  oz  kuch  sarflab 
yenga olishlarini nazarda  tutish  kerak.
To‘siq  yoki  qiyinchiliklami  yengishga,  ya’ni  yetarU  darajada 
kuch  sarflashga  majbur  qilmaydigan  o‘yin  bolalarda  hech  qanday 
qiziqish  o‘yg‘otmaydi.  Lekin  lmch  talab  qiladigan  o‘yin  bolalaming 
qo‘Udan  keladigan  bo‘lishi  ham  kerak.  Shundagina  u  bolalarda  o‘z 
kuchlariga  bo‘lgan  ishonchni  hosil  qiladi  va  ularga  ijobiy  ta'sir 
ko‘rsatadi.  Juda  yengil  yoki  haddan  tashqari  og‘ir  o‘yinlar  ham 
qiziqarU o‘tmaydi
0 ‘qituvchi  o‘yinlami  osondan  qiyinga,  oddiydan  murakkabga 
tamoyffl  bo‘yicha  belgilashi  lozim.  Tashkil  qilinishi  sodda  va 
jamoalarga 
bo‘linmay 
o‘ynaladigan 
o ‘yinlar 
oddiy 
o‘yinlar 
hisoblanadi.  Bunday o‘yinlaming  qoidalari juda oson bo‘ladi.
Teng  tarkibU  jamoalarga  bo‘linib  o‘ynaladigan  o‘yinlar  bir  oz 
murakkab  va  eng  murakkab  o‘yinlarga  kiradi.  Bunday  o‘yinlaming 
qoidalari  qiyinroq  va  murakkabroq  ham  bo‘ladi.  0 ‘qituvchi  tanish 
o‘yinlardan  notanish  o‘yinlarga  o‘tishni  ham  nazarda  tutishi  kerak. 
Bu  tadbir  bolalami  o‘yinga  qiziqtirishda  yordam  beradi.  Yangi
80

---

o‘rganiladigan 
o‘yinlardagi  harakatlaming 
tanish 
o‘yinlardagi 
harakatlarga  o'xshashi  va  tilarga  hali  bolalar  uchun  nom alum  
qoidalar  va  harakatlar  kiritilishi  maqsadga  muvofiqdir.  Masalan, 
o‘quvchilar  “Epchil  holalar”  o‘yinini  hiladilar,  endi  ularga  “Ikki 
ayoz”  o‘yinini  o‘rgatish  mumkin  va  bu  ish  ancha  oson  bo‘ladi. 
Chunki mana  shu ikkala o‘yinning  qoidalari o‘xshash,  faqat  ikkinchi 
o‘yin murakkabroqdir.
Shu  tariqa  o‘rganiladigan  o‘yinlar  asta-sekin  murakkablashib 
borsa  bolalarda  yangi  harakat  ko‘nikmalari  hosil  bo‘lib  boradi  va 
ilgari  o‘rganilgan  harakatlar  takomillashib  boradi.  0 ‘quvchilar 
harakat  ko‘nikmalarini,  shuningdek,  ilgari  olgan  bilimlarini  puxta 
o‘zlashtirishiga  erishmoq  uchun  o‘yinlami  muntazam  ravishda 
takrorlab  borishi  zamr.  Ammo  bu  bir  xil  o‘yinlarni  takrorlayverish 
lozim,  degan  gap  emas,  balki  mazmuni  har  xil  o ‘yinlamiig  ma’lum 
bir  qismini  takrorlab  turish,  o'quvchilaming  o‘yinlami  puxta 
o'zlashtirishlariga  erishish,  ulaming  bilim  va  malakasini  uzluksiz 
tekshirib  borish,  demakdir.  Bu  ish  o‘yin  qatnashchilarining 
kamchiliklarini  va  yo‘l  qo'ygan  xatolarini  aniqlashda,  o‘z  vaqtida 
tuzatishda  yordam beradi.  Bolalaming  o ‘yinlami puxta  o'zlashtirishi 
ularga  bu  o ‘yinlardan  bolalar  oromgohi va boshqa joylarda  mustaqil 
ravishda  foydalanish  imkonini ham beradi.