O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

                         So‘z qismlari talaffuzi 
1.
 
Q,  k  bilan  tugagan  otlarning  egalik  aflfikslari  bilan  turlangan  shakllari 
quyidagicha  talaffuz  etiladi:  a)  ko‘p  bo‘g‘inli  so‘zlarda 
qishloq>  qishlog
‘
imiz, 

---

80 
 
 
qishlog
‘
ingiz,  qishlog
‘
i;  telpak  >  telpagim,  telpaging,  telpagi
 kabi.  Bir 
bo‘g‘inli 
so‘zlarda 
bunday 
o‘zgarish 
bo‘lmaydi: 
o
‘
q 
> 
o
‘
qi, 
tok
 > 
toki
 kabi 
(yoq, yo
‘
q
 so‘zlari  bundan mustasno). 
2.  Q,  k,  g,  g‘  bilan  tugagan  otlarning  jo‘nalish  kelishigidagi  shakllari 
quyidagicha  talaffuz  qilinadi:  qishloq+ga  >  qishloqqa,  chelak+ga  >  chelakka, 
tog‘+ga  > toqqa, pedagog+ga > pedagokka kabi. Boshqa barcha holatlarda: 
a)jarangsiz  undoshlardan  so‘ng  -ka,  jarangli  undoshdan  va  unlidan  so‘ng  -ga 
talaffuz  etiladi: 
otka,  oshka,  qopka,
 ammo 
uyga,  ovga,  tomga,  bolaga,  akaga 
 kabi. 
3.
 
Fe’llarda: a) ong+la > angla, son+a > sana, yosh+a > yasha kabi;
 
4.
 
 ek+gan > ekkan, ket+gan > ketkan, oq+gan > oqqan, tush+gan > tushkan 
kabi.
 
5.
 
Olmoshlarda: 
u+n+da
 > 
unda, bu+n+da
 > 
bunda, shu+n+da > shunda 
(bir 
«n»  orttiriladi), 
men+ning
 > 
mening,  sen+ning
 > 
sening
 (bir  «n»  tushirib 
qoldiriladi).  
Orfoepik  me’yorlar  aslida  xalq  jonli  tili  faktlari  asosida  yaratiladi  —  jonli 
tildagi  turlicha  talaffuz  ko‘rinishlaridan  adabiy  til  an’analariga,  taraqqiyot 
traditsiyalariga  mos  keladiganlari  tanlanadi.  Masalan,  o‘zbek  shevalarida  bir 
so‘z  turlicha  talaffuz  qilinadi: yo‘q-jo‘q,  ko‘z-go‘z,  ota-ata,  aka-oka,  anor-
onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo‘shimchasi shevalarda -yap(ti),-op(ti), -
utti, -vot(ti) shakllarida  qo‘llanadi: boryapti,  boropti,  borutti,  borvotti kabi. 
Adabiy  tilda  shulardan yo‘q,  ko‘z,  ota,  aka,  anor  boryapti variantlari  adabiy 
talaffuz  me’yori  (orfoepik  norma)  sifatida  saralangan.  Jumladan,  adabiy  tilda 
quyidagi orfoepik me’yorlar ham mavjud: 
1.
 
Bir  so‘zidan dona  son  yasalganda,  o‘zakdagi  «r»  undoshi  «t»ga 
o‘tadi: bir+ta > bitta kabi.  Yonma-yon  kelgan  ia,  io,  ai,  oi,  ea  –  unlilari
 

---

81 
 
 
orasiga  qisqa  y  tovushini  qo‘shib  talaffuz  etish  orfoepik  me’yordir:  tabiat  – 
tabiyat,  shariat  –  shariyat,  radio  –  radiyo,  stadion  –  stadiyon,  said  –  sayid, 
ukrain  –  ukrayin,  doim  –  doyim,  oila  – oyila, teatr – teyatr, laureat – laureyat 
kabi. 
2.
 
Samarqand,  Toshkent,  xursand,  qand,  baland,  go‘sht,  past  kabi  so‘zlar 
oxiridagi  d, t undoshlarini tushirib talaffuz etish orfoepik me’yordir. 
3.
 
Matbaa,  metall,  kilogramm,  kilovatt,  kongress  singari  o‘zlashma 
so‘zlarning  talaffuzida  qo‘sh unli (undosh)larning faqat bittasi talaffuz  etiladi. 
4.
 
Shartli  qisqartmalarni  kengaytirilgan  holatda  o‘qimaslik  adabiy  talaffuz 
normasiga  ziddir:  AQSH  –  Amerika  Qo‘shma  Shtatlari,  BMT  –  Birlashgan 
Millatlar  Tashkiloti,  A.  Navoiy  –  Alisher  Navoiy,  A.Qod.  –  Abdulla  Qodiriy 
kabi. 
5.
 
Oftob, kitob, adab, maktab, Tolib, hisob singari so‘zlar oxiridagi b undoshi 
jarangsiz  jufti  bilan  almashtirilib,  p  tarzida talaffuz qilish deyarli barcha sheva 
vakillari  nutqiga  xosdir  va  bu  hol  orfoepiya  uchun  me’yoriy    hodisa 
hisoblanadi.