Sharq mutafakkirlarining ta'lim va tarbiya haqidagi pedagogik qarashlari

---

Sharq mutafakkirlarining ta'lim va tarbiya haqidagi pedagogik qarashlari 

Reja: 

1.

 

Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi 

2.

 

Quroni 

Karim 

va 

Hadislarda 

axloq-odob, 

iymon, 

oila 

mustahkamligi, ota-onaga hurmat masalalari.  

3.

 

Islom ma 'rifat sivilizatsiyasining ta 'lim-tarbiyaga ta 'siri. 

4.

 

Imom  Ismoil  al-  Buxori,  Forobiy,  Beruniy,  Ibn  Sino,  Yusuf  Xos 

Xojib,  Navoiy  va  boshqa  mutafakkirlarning  axloqiy-ma'rifiy 

merosi. 

1.1 Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi 

Tabiatning  Oliy  mahsuli,  siymosi  inson  o’z  aql-zakovati  bilan  o'zini 

himoya qiladigan mustaqil, erkin qilib yaratilgan. Shuning uchun tabiat 

hodisalari,  jarayonlarini  o'rganish  ulardan  yashash  uchun  oqilona 

foydalanish  asosida  insonlar  sekin-asta  madaniylashuvi,  ijtimoiylashuvi 

asosida  ma’naviy  qadriyatlar shakllana boshlagan, rivojIana  boshlagan. 

Ilk  davrlarda  ta'lim  yoshlarga,  ota-onalarning  yashash  uchun  tabiatdan 

foydalanishi,  uy-ro'zg’or  yuritish,  o'zaro  va  tabiatga  munosabat  axloqi, 

odobi  sifatida  shakllana  boshlagan  bo'lsa,  bilimlar  hajmi  kengaya 

boshlagach  ehtiyoj  maxsus  tarbiyachilarga  ehtiyoj  tug'ila  boshlangan. 

Ma'lum qabila, ta'lim-tarbiya qoidalari majmuasi kontseptsiyalarida ko'p 

hollarda  alohida  kishilar  tomonidan  tüomillashtirilgan.  Shuning  uchun 

han  ta'lim  kontseptsiyalarida  ma'lum  muallifning  nomi  bilan 

bog'lanmaydi. 

1.2 Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi 

Antik pedagogikada tabiatga, atrof-muhitga o'zaro ongli munosabatlarda, 

axloqiy munosabatIar bo'Igan donishmandIik pedagogikasi shakllangan. 

---

Donishmandlik pedagogikasida yoshlarda: 

• 

Mehnatsevarlik 

• 

Manaviy - axloqiy sifatlar  

bilan uyg'un rivojlantirilishi  maqsadga  muvofiq ekanligi ilgari surilgan. 

Bu  pedagogik  qarashlar  mashhur  «Avesto»  (er.av.  VII  asr)  asarida  va 

qadimg V Xitoyning Daos maktabi (er.av. Ill asr) tajribalarida aks etgan 

edi. 

Eramizdan  avvalgi  II  asrlarga  kelib  O'rta  Osiyo,  qadimgi  Hindiston 

pedagogikasida  saxiylik  sofdillik,  inson  qalbi  tushunchalari  ilgari 

surilgan. 

 

“Avesto” qo’lyozmasi(maket,teri)  

2. Quroni Karim va Hadislarda axloq-odob, iymon, oila mustahkamligi, 

ota-onaga hurmat masalalari.  

 

610  yillarga  kelib  yaratilgan  Islom  dinining  muqaddas  kitobi  «Qur'oni 

Karim»da inson mdliyati to'la ochib berilib, komil inson tarbiyasi bosh 

maqsad  qilib  qo'yilgan  edi.  «Qur'oni  Karim»dagi  ta'lim  -  tarbiyaga  oid 

ulug' xazina Al-Buxoriy hazratlarining Hadislarida beriladi.  

• 

(38-hadis) "Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-

odobini ham yaxshilangiz“  

• 

(626-hadis) “Harbir go’dak Islom tabiatida tug'iladi, so'ng ota-masi 

uni yo yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo majusiy qiladi“ 

• 

(136-hadis) "Hech bir Ota o'z farzandiga xulqu odobdan buyukroq 

meros berolmaydi". 

 

---

Imom Al-Buxoriy xotira majmuasi  

3.1 Islom ma 'rifat sivilizatsiyasining ta 'lim-tarbiyaga ta 'siri. 

 

Ta'lim  —  tarbiya.  insoniy  munosabatlarning  falsafiy  asoslari  tasavvuf 

ilmida  ochib  beriladi.  Shu  Jumladan  Islom  olamining  muqaddas  kitobi 

Qur'oni Karim»da ham komillikning beshta tanoyili kœnillikka erishish 

uchun talab etiladi.  

• 

Mehnatim muhabatim 

• 

Ma'rifatim sarmoyam. 

• 

Dinim aqlim. 

• 

Ilmim qurolim. 

• 

Sabru qanoat libosim. 

 

Pedagog — olimlarning Sharq mutafakkirlari ijodida ta'lim-tarbiya, shaxs 

ma'naviy  kamoloti  masalalariga  bag'ishlangan  ilmiy  tadqiqotlarning 

pedagog  fani  rivojida  muhim  O'rni  bor.  Lekin  ular  allomalar  merosida 

Olg'a surilgan ta'limtarbiya masalalarini yœitishda milliylik tamoyilidan 

kelib chiqqan holda yondashmadilar.  

Aslida  Markaziy  Osiyo  allomalarining  ta'lim-tarbiyaga  oid  qarashlarida 

ma'naviy qadriyatlarga bo'lgan e'tibor asosiy o'rinda turadiki, bu bevosita 

inson kamolotini shakllantirishga omil bo'la oladigan hodisadir. 

 

3.2 Islom ma 'rifat sivilizatsiyasining ta 'lim-tarbiyaga ta 'siri. 

 

---

Sharq Renessansi deb nom  Olgan IX-XV  asr Markaziy  Osiyo ma'naviy 

madaniyatining eng yuksaklikka ko'tarllgan, boy davri bo'lib, bu davrda 

ilmfanning ikki yo'nalishi  

• 

Inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko'zi bilan egallanadi. 

• 

Bu  fanlar  inson  tomonidan  (boshqa)  kishilardan  taqlid  qilib 

o'rganiladi, ular asosida shariat qonunlari yotadi. 

 

Bu  fanlarning  asosini  Qur'onda  va  Sunnada  bo'lga  Alloh-va  uning 

elchisining oldindan belgilab bergan yo'l-yo'riqlari tashkil etadi.  

 

Sharq mutafakkirlarning ma’naviy madaniy sohasiga qo'shgan ulushlari 

nihoyatda  boy  bo’lib,  mazmunan  qadriyatlarning  barcha  yo'nalishlarini 

qamrab olgalligi bilan xarakterlanadi. Ular:  

• 

aqliy madaniyatni shddlantirish bilan bog 'langa qadriyatlar; 

• 

ma 'naviy-ruhiy qadriyatlar; 

• 

ijtlmoiy-siyosiy qadriyatlar;  

• 

badiiy-nafis aadrlvatlar: 

• 

diniy qadriyatlar tarzida o'z ifodasini topgan. 

4.1 Imom Ismoil al- Buxori, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, 

Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy merosi. 

Forobiy pedagogik qarashlari  

• 

Ta'lim-tarbiya  haqidagi  ta'limotini  o'rganishda  insm  xislatlzi 

to'g'risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiya kasb etadi. Forobiy 

o'zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va 

ma'naviv  olamini  o'rganishga  ahamiyat  beradi.  Uning  ta'limotida,  inson 

barcha boshqa jismlarda bo'lmagan qobilivat va kuchga, ruhiy quvvatga, 

---

aql  va  so'zlash  qobiliyatga  egaligi  bu  kuch  uni  tabiatdagi  boshqa 

jismlardan  ajratib  turishi  va  uning  ustidan  hokim  bo'lish  imkoniyatini 

berganligi namoyon bo'ladi. 

 

VS.  

Abu Rayhon Beruniy  

• 

Abu  Rayhon  Beruniy  bilim  umuman  insoniy  qadiryatlarni 

o'rganishning  kaliti  ekanligini  alohida  takidlaydi.  Ilm-ma'rifatli  odam 

jamiyat  taqdiri,  insonlar  taqdiri  uchun  kurashuvchan,  barcha 

yomonliklardan uzoqdir. "Ilmning foydasi ochko'zlik bilan oltin-kumush 

to'plash uchun bo'lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega 

bo' lishdir" 

4.2 Imom Ismoil al- Buxori, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, 

Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy merosi. 

Yusuf  Xos  Hojibning  "Qutadg'u  bilig"  asarida  aqliy,  axloqiy,  mehnat, 

jismoniy va nafosat tarbiyasiga doir fikirlar katta tarbiyaviy ahamiyatga 

egadir.  U  insonni  ulug'laydi.  Uning  fikricha,  insonning  ulug'ligi  aql-

idroki, so'zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o'quv 

va  bilimni  farqlaydi:o'quv  tug'ma  ravishda  inson  ruhiyatida  mavjuddir, 

bilim esa o'qish-o'rganish va mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har 

ikkisi o'zaro birlashsa, insonning qadri ortadi: 

• 

Zakovat qayerda bo'lsa:ulug'lik bo'ladi, 

• 

Bilim kimdabo'lsa, buyuklik bo'ladi. 

• 

Zakovatli uqadi, bilimli biladi, 

• 

Bilimli, zakovatli tilakka vetadi. 

---

Yusuf  Xos  Hojib  ta'lim  va  tarbiyaning  uzviy  bog'liq  holda  bo'lishini 

tavsiya  etadi,  o'g'il  bolalarning  bir  necha  san'at  turlarini  va  hunarlarni 

tugal o'rganmog'i lozimligini ta'kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, 

Jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi. 

4.2 Imom Ismoil al- Buxori, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, 

Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy merosi. 

Somoniylar  davrida  (X  asr)  faqat  Samarqandning  o'zida  20  ga  yaqin 

madrasalar  mavjud  bo'lgan.  Abu  Ali  Ibn  Sino  (980-1037)  o'zining 

«Donishnoma»  («Bilimlar  kitobi»)  nomli  asarida  mazkur  madrasalarda 

faqat musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy 

ilmlar  ham  o'rganilganligi,  ilmiy  tadqiqotlar  Olib  borilganligi,  ularning 

negizida ilmiy maktablarning yuzaga kelganligi qayd etib o'tiladi;  

O'z davrida madrasalarda o'qitilishi yo'lga qo'yilgan fanlarni Abu Ali Ibn 

Sino  quyidagi  tizimlar  bo'yicha  ajratadi:  Odob  (xulq  etikasi), 

astronomiya,  tibbiyotshunoslik,  til  va  uning  grammatikasi,  fikr 

(musulmon qonunchiligi). Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar 

esa  quyidagilardan  iborat:  1)  aqliy  2)  Jismoniy  sog'lomlashtirish;  3) 

estetik tarbiya; 4) manaviy tarbiya; 5) hunarga o'rgatish. Abu Ali Ibn Sino 

tomonidan  taklif  etilgan  tarbiya  turlari  Markaziy  Osiyoda  Uyg'onish 

davridagi  ta'limning  insonparvarlik  va  shaxsning  barkamol  rivojlanishi 

borasidagi g’oyalariga asoslangan edi.