Nadjapova nigina abdurasulovna

3.1.1. Og‘zaki nutq uslubida evfemizmlarning qo‘llanishi 

Og‘zaki  nutq  badiiy  adabiyotdagi  dialoglarda,  xalq  og‘zaki  ijodida,  dramatik 

asarlarda kinofilmlarda keng qo`llaniladi. 

Yozma  til  va  og‘zaki  nutq  orasida  o‘tib  bo‘lmas  chegara  yo‘q.  Odatda  kishilar 

ma‘ruzalarda,  tantanali  nutq    paytida,  dars  jarayonida,  radio-televidenie  orqali 

chiqishlarda yozma tilga ya’ni me’yorni saqlashga harakat qiladilar. 

Og‘zaki  nutqda  ko‘pincha  muayyan  muhit  orasida  rasm  bo‘lgan,  yozma  adabiy 

tilda  uchramaydigan  so‘z  va  iboralar  ishlatiladi.  Masalan:  هنن  (nane)  -  oyi, 

د

شادا  

(dādāš)    -  aka,  یجبآ  (ābji)-  opa,  ولوچوک  (kučulu)  -  kichkintoy, 

تکم

هچب  ﺐ

  (maktab 

bačče)  -  maktab bolasi, قامچ لوق (qol čomāq) - bilagi  yog‘on (mushtumzo‘r),  ن

نو  

(nun),  وآ  (āw)-  suv,  ندرک  او  (wā  kardan)  -  ochmoq,  ندش  میج  (jim  šodan)  -  qochib 

qolmoq, نتفر شک (keš raftan)- o‘g‘irlamoq va hokazo. 

Og‘zaki nutqning ma’lum aholi qatlamlari orasida qo‘llanadigan shaklini "xalq tili" 

هنایماع نابز deb yuritiladi. 

Og‘zaki  nutqning  muayyan  ijtimoiy  guruhlari,  muayyan  qatlamlari  orasida 

qo‘llaniladigan  shakli  jargon  لذبتم  نابز  (zabān-e  mobtazal)  ینامدوخ  نابز  (zabān-e 

xudmāni)  deb  yuritiladi.  Og‘zaki  nutqning  shakllari  mamlakatning  turli 

mintaqalarida  turlicha  ko‘rinishda  bo‘ladi.  Bunday  ko‘rinishi  lahjalar  deb  ataladi. 

Masalan  fors  tilida  Tehron  lahjasi,  Mashhad  (Xuroson)  lahjasi  va  boshqa  lahjalar 

ham  fonetik,  ham  leksik  va  grammatik  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Ba’zilar 

---

 

52 

lahjalar  adabiy  tildan  umuman  yiroq  bo‘ladi.  Eroniy  tillarga  kiruvchi  bunday 

lahjalar ko‘pchilikni tashkil qiladi. 

Mazkur  guruh  evfemizmlariga  kinoya,  kesatiq  ma’nosidagi  quyidagi  fe’liy 

birikmalarni kiritish mumkin:  

ندز ﻒرح دایز 

ziyād harf zadan

 “ko‘p gapirmoq” o‘rnida ندش ﻞبلب  

bolbol šodan

 

“vaysamoq”, “bulbuligo‘yo bo‘lmoq”; ندرﻛ ﻰلبلب   

bolboli  kardan

  “mahmadonalik 

qilmoq”;  

 ندرک شوخلد  

delxuš kardan

  ندرﻛ   نوباﺻ  ار دوخ مﻛش o‘rnida   

šekam–e  xod-rā

  

sābun    kardan

    “ko‘nglini  xushlamoq”  (so‘zma-so‘z  tarjima  “qornini  sovunlab 

yuvmoq”). 

   اهتخبدب  نیا