|
Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning tabiiy va
ijtim oiy-iqtisodiy shart-sharoitlari
H a r q an d ay m am lakatning iqtisodiy rivojlanishida va
uning ishlab chiqarish kuchlarining joylashishida tabiiy va
ijtim oiy - iqtisodiy sh art-sh aro itlar m uh im aham iyatga ega.
T abiat bevosita va bilvosita jam iyat rivojlanishiga ta ’sir k o ‘r-
satadi, ayniqsa, un ing x o ‘jalik yuritish va aholining turm u sh
tarzida turlicha hududiy tafovutlarda nam o yon b o ‘ladi. T a-
biatning asosiy unsurlarini tabiiy sharoit va tabiiy resurslar
tashkil etadi. Bu tu sh un chalarn in g m azm uni ustida qisqacha
to ‘xtalib o ‘tam iz.
T abiiy resurs bu tab iatning shunday elem entiki, ishlab c h i
qarish vositalarini va ist’em o l m ahsulotlarini ishlab chiqa-
rishda bevosita ishlab chiqarish jaray o n id a ishtirok etadi.
Bunga, yoqilgh energetika. m etall va nom etall, yer, suv,
o ‘simlik, hayvon va hokazo resurslar kiradi. H u dudlarning
и
tabiiy-resurs salohiyotini aniqlashda, m intaqalam in g xo‘jalik
jih a td a n rivojlanishida. un ing ixtisoslashuvida va geografik
m eh n at
taqsim oti
o 'rn id a
tabiiy
resurslarning
iqtisodiy
geografik jih atd an ,
uning sifati va m iqdorini baholash,
aniqlash, iqtisodiy geografik tad qiqotlarda alo hida o ‘ringa ega.
T abiiy resurslarni iqtisodiy geografik jih a td a n baholash
quyidagi tom o nlarin i o ‘z ichiga oladi:
1. Tabiiy resurslam i m iq d o r jih a td a n baholash. B unda
tabiiy resurslarning havzadagi hajm i, geologik zaxirasi va
havzaning o ‘zlashtirish m u dd ati aniqlanadi. M asalan, netl
m illion to n n a d a, yog‘o ch esa kub m etrda o ‘lchanadi.
2. T exnologik baholash. B unda tabiiy resurslarning sifati,
tabiiy resursning foydaliligi, tarkibi va havzaning o ‘zlashtirilish
qulayligi darajasi baholanadi. Tabiiy resurslarni texnologik
baholash natijasida, «o‘zlashtirish yaroqli», «o‘zlashtirilish
yaroqliligi cheklangan» va «yaroqsiz» havzalarga guruhlanadi.
T exnologik bah olash b a ’zi
paytda
ballarda
b ah olanadi,
m asalan, o ‘rm o n resurslari 1-5 ballar o ‘rtasida bonetirovka
qilinadi.
3. Iqtisodiy
baholash.
Tabiiy
resurslarning
iqtisodiy
baholanishi deganda, u yoki b u tabiiy resursning b o zo r iqtisodi
sharoitida ja h o n va ichki bozorlardagi narx -nav odan kelib
ch iq qan ho lda, u ning qiym atini aniqlash tushuniladi.
Tabiiy sharoit—bu tabiatning shunday elem entiki, ishlab
chiqarish jaray on id a bevosita ishtirok etm aydi, biroq bu
elem entning ishtirokisiz ishlab chiqarish vujudga kelm aydi.
Bunga, quyosh energiyasi, nam lik, atm osfera havosi, iqlim
sharoiti, relyef va hokazolar kiradi. T abiiy sharoitning ta ’siri
iqtisodning ochiq tabiatda faoliyat k o ‘rsatadigan tarm oqlarga
bevosita ta ’sir ko‘rsatadi, m asalan qishloq va o ‘rm o n xo‘jaligi,
ularning sam aradorligi va ixtisosligi esa bevosita tup ro q
unum dorligiga,
iqlimga,
suv bilan ta ’m inlashiga b o g ‘liq
b o ‘ladi. Shuningdek, tabiiy resurs havzalarini o ‘zlashtirishda
resursning zaxirasi va un ing sifatidan tashqari, havzaning
o ‘zlashtirilish qulayligi va u n in g yer q a ’rida joylashish
qatlam lari ham m u h im aham iyatga ega. C h u n k i bu sharoitlar
havzaning o ‘zlashtirilish m etodiga, hajm iga va qiym atiga ta ’sir
ko‘rsatadi.
12
Ijtim oiy ishlab
chiqarishni
tashkil etishda
ijtim oiy-
iqtisodiy sharoitlar h am m u him aham iyatga ega b o ‘lib, ularga
m e h n at resurslari va m oddiy- texnika bazasi kiradi.
Ishlab chiqarish kuchlarining asosiy unsurini inson tashkil
etadi, chunki h ar qand ay m oddiy boylik ishlab chiqarish
jaray on i in sonning ta ’sirisiz faoliyat yurita olm aydi, m a ’lum
b ir q o ‘nikm aga, tajribaga, ixtisoslikka, m alakaga, m eh n at
qobiliyatiga ega b o ‘lgan aholi m e h n at resursini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish vositalari bu ishlab chiqarishning asosiy
m oddiy bazasini tashkil etadigan va ishlab chiqarishda bevosita
q o ‘llaniladigan predm etlarga aytiladi. Ishlab chiqarish vosi
talari - m eh n at predm eti va ish qurollaridan iborat b o ‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayoniga m ahsulot ishlab chiqarishga jalb
qilinadigan xom ashyo resurslari, y a’ni, ruda, yoqilg‘i, m in e-
rallar va hokazo, m eh nat predm etini tashkil etadi. Tabiatga va
m eh n at predm etiga ish qurollari orqali t a ’sir k o ‘rsatiladi va
m a ’lum tovar ishlab chiqarishga erishiladi. M eh n at qurollarini
eng oddiy ish qurollaridan boshlab zam onaviy texnika uskuna-
lari va vositalari tashkil etadi. D em ak, ishlab chiqarish vosita-
lariga, yer, o ‘rm o n , suv, xom ashyo, m e h n at qurollari, ishlab
chiqarish binolari, transp ort vositalar va boshqalar kiradi.
B ozor iqtisodiyotiga o ‘tish sharoitida ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish alohida qo nuniyatlar
asosida ro ‘y beradi. Bu qo n u n iy atlar ishlab chiqarish kuchlari
va hud ud o ‘rtasida vujudga kelgan m un osab atlar natijasida
yuzaga keladi. H ozirgi davrda iqtisodiyotni rivojlanish holati,
o ‘z navbatida, ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish
sam aradorligini oshirilishida, y a’n i, b irinchidan , tabiiy resurs
salohiyotidan
sam arali
foydalanish
natijasida
(m aksim al
darajada foyda olish, m ahsulot tann arxini kam aytirish) b o ‘lsa,
ikkinchidan esa, aholining yashash m u h itid a ekologik vazi-
yatni yaxshilash bilan bevosita bog‘liq. Shu bilan birga, tabiiy
resurlardan m ajm uali foydalanish h am d a xom ashyo va yoqilgh
resurslardan
foydalanganda
chiqindisiz
texnologiyalam i
q o ‘llash alohida aham iyatga ega.
13
Do'stlaringiz bilan baham: |
