O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik fakulteti

Aholining jinsiy va yosh tarkibi. 

Aholining  jinsiy  va  yosh  tarkibi  muhim  demografik  ko’rsatkichlardan  bo’lib,  ular  mehnat 

resurslarining,  maktabgacha  hamda  maktab  yoshidagi  bolalarning,  hozirgi  va  kelajakdagi  sonini 

aniqlash,  turli  jins  va  yoshdagi  aholi  uchun  zarur  bo’lgan  keng  istemol  mollari  ishlab  chig’arishni 

rejalashtirish imkoniyatini beradi.  

Jinsiy va yosh tarkibiga talluqli malumotlar yaqin kelgusida  aholining takror barpo qilinishi 

qay  darajada  bo’lishini  xam  oldindan  aytib  berish  imkonini  beradi.  Agar  jinslar  nisbati  teng  yoki 

yaqin  bo’lsa,  shuningdek  aholi  tarkibida  yosh  avlod  salmog’i  yuqori  bo’lsa,  nikoxlanish  va  o’z 

navbatida,  tugilish  imkoniyatlari  xam  yuqori  bo’ladi.  shunday  ko’rsatkichlar,  ishlab  chig’aruvchi 

ko’chlarni hududiy rijalashtirishga xam tasir ko’rsatadi. 

O’zbekiston  aholisining  jinsiy  va  yosh  tarkibi  o’ziga  xos  xususiyatlarga  egadir.  Inqilobdan 

oldingi  davrlarda  O’zbekiston  aholisining  jinsiy  tarkibida  erkaklar  ayollarga  nisbatan  ko’pchilikni 

tashkil  qilar  edi.  bu  xol  avvolo  usha  davrlarda  ayolning  uzoq  tarixiy  rivojlanishi  jarayonida 

shakllangan ijtimoy hayotda tutgan o’rni xususiyatlari bilan bog’lig’ligini takidlash lozim. Oiladagi 

uy-ruzuor  yumushlari  asosiy  xismining  ayollar  zimmasiga  tushishi,  odatga  ko’ra  qizlarning  barvaqt 

erga berish va ko’p bolali, tibbiy xizmati, hamda onalikni muhofaza qilishdagi qoloqlik, ayollar 

o’rtasida o’limning yuqori bo’lishiga va oqibat nitijada ularning kam umir ko’rishiga olib kelgan.  

---

 

7 

O’zbekiston  aholisining  jinsiy  tarkibidagi  bunday  xususiyatlar  1939  yilgi  butun  ittifox  aholi 

ro’yxati malumotlarida xam aks etgan. Usha yili respublika aholisining 51,6 % i erkaklar , 48.4 % ni 

xotin-qizlar  tashkil  qilgan.  Vatan  urushi  sobiq  ittifoqda  bo’lganidek,  O’zbekistonda  xam  aholining 

jinsiy tarkibiga chuqir tasir qildi. Urushdan keyingi utkazilgan 1959 yilgi Butun ittifoq aholi ro’yxati 

yakuniga ko’ra O’zbekistonda erkaklar jami aholining 48% ni tashkil qildi. Urushdan keyingi yillarda 

bu  nomuvofiqlik  asta  -sekin  yo’qola  bordi.  Endilakda  O’zbekiston  aholisining  49,4%  i  erkaklar  va 

5O,6% ayollar   tashkil qiladi.    

Tabiiy o’sish suratlarining yuqoriligi O’zbekiston aholisining yosh tarkibiga tasir ko’rsatadi. 

Unda butun aholi orasida yosh bolalar o’smirlar salmog’i ancha yuqori. Tabiiy o’sish suratlari ko’p 

yillardan buyon yuqori bo’lgan urta Osiyo va Ozorbayjon respublikalari aholi tarkibida yosh avlod 

asosiy  ko’rsatkichni  tashkil  qiladi.  xamdustlik  davlatlarning  ko’pchiligida  aholining  "qarib  borishi" 

kuzatilmoqda,  O’zbekistonda  aksincha  tug’ilish  ko’rsatkichlarining  yuqori  darajada  saqlanib  turishi 

sababli aholining "yosharib borishi" davom etmoqda.