21
(1845-1919) va J.Bryun (1869-1930) bu yo’nalishning asoschilari edilar. Bu yo’nalish
ham aholi geografiyasi masalalarini tushuntirishda jamiyat taraqqiyotining haqiqiy
qonunlariga emas, balki burjua falsafasi, siyosiy iqtisodi va tarixining
konsentratsiyalariga asoslangan. Bu yo’nalish namoyandalari tabiat bilan jamiyat
o’rtasidagi, tabiat bilan aholi o’rtasidagi munosabatlar va aloqalarni ilmiy asosda
o’rganmasdan balki alohida bir olamning tabiat bilan o’zaro munosabatlarini va bir
biriga ta’sirini o’rganish bilan shug’ullanganlar. Buning uchun ham ular o’z
fanlarining nomini aholi geografiyasi emas, balki odam geografiyasi deb atashgan.
Rossiyada revolyutsiyagacha aholi geografiyasiga taalluqli yirik ilmiy asarlar juda kam
edi. Chunki, aholi geografiyasi geografiyaning maxsus tarmog’i sifatida xali tashkil
topmagan edi. Ana shu davrda ota-bola P.P.Semyonov-Тyanshanskiy va
V.P.Semyonov-Тyanshanskiy hamda A.N.Voyeykovning ishlari alohida o’rin
egallaydi. Semyonov-Тyanshanskiy 19-asr oxirida Rossiya aholisi va aholi punktlarini
geografik analiz qilgan, bir necha ishlar bajargan. U o’zining 1971 yilda chiqqan
asarida aholi zichligi kartasinii batafsil va mazmundor analish qildi.
1863-1865 yillarda P.P.Semyonov-Тyanshanskiy “Geografik - statistik lug’at”
tuzdi.
Lug’atda Rossiyaning barcha shaharlari, stansiya va yirik qishloqlariga
xarakteristika berdi. U Rossiya qishloqlariga birinchi bo’lib, batafsil ijtimoiy-iqtisodiy
xarakteristika berdi, ularni 27 ta tipga ajratdi. Ayniqsa uning “Murevenskaya golostg’”
(1880) asari aloxida diqqatga sazovordir. Bu asar aholini va qishloq punktlarini
kompleks geografik ekspeditsiyalar yordamida o’rganish bo’yicha brinchi manba
bo’lib, ushbu davrda Rossiya va chet mamlakatlarda aholiga bag’ishlangan ishlar
orasida o’z ilmiy saviyasiga ko’ra xiyla yuqori turar edi. P.P.Semyonov-
Тyanshanskiyning bu asari bilan K.Marks keyinchalik V.I.Lenin qiziqqan. K.Marks va
V.I.Leninni qiziqtirgan narsa bu asarda ijtimoiy jarayonlar territorial farqlarning analiz
qilinishi va 1861 yil reformasidan keyin Rossiya qishlog’idagi sinfiy tabaqalanish
masalalarining yoritilishi edi. Ma’lumki, P.P.Semyonov-Тyanshanskiy “Rossiya.
Vatanimizning to’la geografik tasviri” (1899-1914) nomli ko’p tomli nashrning asosiy
tashkilotchisi edi. Bu asarda Rossiya turli qismlarining aholisi va aholi punktlari
xaraktristikasiga keng o’rin berilgan. Pyotr Petrovich Semyonov-Тyanshanskiyning
o’g’li Veniamin Petrovich ham o’z ishlarida aholini o’rganishga katta e’tibor bergan.
Ayniqsa, uning “Yevropa Rossiyada shahar va qishloq” (1910) nomli asari muhim
faktologik ma’lumotlarga boyligi va ilmiy analizdagi ba’zi yangicha yondoshishlari
bilan diqqatga sazovordir. Keyinchalik, sobiq sovet hokimiyati davrida (1922-1925)
P.P.Semyonov-Тyanshanskiy rahbarligida Rossiya Yevropa qismining 46 varaqdan
iborat aholi zichligi kartasi tuzildi. O’sha davrda bunday karta boshqa birorta ham
mamlakatda tuzilmagan edi.
Aholi geografiyasi bo’yicha revolyutsiyadan avval nashr etilgan asarlar orasida
mashhur geograf Aleksandr Ivanovich Voyeykov asarlari alohida o’rin egallaydi. Eng
muhimi shuki, A.I.Voyeykov o’z ishlarida antropogeografiya ta’siriga berilmadi. U
“Yer shari aholisining tabiiy sharoit va kishilar faoliyatiga qarab taqsimlanishi” (1906)
“yevropa Rossiyasi va G’arbiy sibir qishloqlarining gavjumligi” (1909) kabi asarlarida
tabiat va aholiga jonli, qiziqarli geografik ta’rif berish namunasini ko’rsatadi.
A.I.Voyeykov aholining territorial taqsimlanishida tabiiy sharoit emas, balki
odamlarning o’zi xal qiluvchi rol o’ynaydi degan xulosaga keldi. Bu esa, o’sha davrda
hukmron bo’lgan antropogeografik ta’limotga ko’ra butunlay qo’shilmaslik edi. U
22
aholining shaharlar bilan qishloqlar o’rtasida taqsimlanishi, bu jarayonning
rivojlanishini analiz qilib shaharlarni o’rganishda ularning ma’muriy-yuridik
tomonlariga emas, balki iqtisodiy ko’rsatkichlariga ahamiyat berish muhimligini qayd
qildi. Bu esa ushbu davr uchun muhim progressiya qarash edi. Chunki, shaharlarni
o’rganishda, birinchi navbatda, ularning iqtisodiy rolini analiz qilish zarurligi hozirgi
zamon aholi geografiyasini ham asosiy prinsipial masalalaridan biridir. Voyeykov
aholi geografiyasi masalalarini, aholi bilan tabiat o’rtasidagi munosabatlarni analiz
qilishda ijtimoiy-iqtisodiy faktorlarga katta ahamiyat berib, o’z davri olimlaridan
ancha yuksak pog’onaga ko’tarila oldi, shunga qaramay, u xali ko’p masalalarni to’g’ri
va chuqur tushunib yetmagan va o’sha davr rus faniga xom bo’lgan liberal -burjua
pozitsiyasi ta’sirida edi.
Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning aloxida muhim uzviy qismi sifatida
mamlakatimizda faqat sovet davrida shakllandi va rivojlandi. Ma’lumki, sobiq sovet
hokimiyatining dstlabki yillaridayoq planli sotsialistik xo’jalik sharoitida katta ilmiy
amaliy ahamiyatga ega bo’lgan marksistik geografiya fani tashkil topa boshladi.
Nazorat
savollari
1. Aholi geografiyasining tarkib topishi.
2. Aholi geografiyasining rivojlanishi.
3. Antropogeografiya nimani o’rganadi?
4. Aholi geografiyasini o’rgangan olimlar.
5. P.P.Semyonov-Тyanshanskiy ishlari.
6. Aholi geografiyasining boshqa fanlar bilan aloqasi.
7. Aholi geografiyasini o’rganishga o’zbek olimlari xissasi.
8. Rossiyada aholi geografiyasini o’rganish tarixi.
9. Mavzu bo’yicha xulosa chiqaring.
Adabiyotlar.
1. Asanov G. Aholi geografiyasi. Т., 1978.
2. Asanov G. Sotsial iqtisodiy geografiya: termin va izohli lug’ati. Т., 1990.
3. Bruk S.I. Naseleniya mira. Etnograficheskiy spravochnik. 2-Ye.izd. pererab. i dop.
M., 1986.
