XV-
BOB. MENEJMENTNING IJTIMOIY VA PSIXOLOGIK
ASOSLARI
Kalitli so ‘zlar: Ijtimoiy menejment, sotsiologiya, ijtimoiy boshqaruv,
ijtimoiy soha, meyor, korporativlik, sivilizatsiya, madaniyat, ta’lim, ijtimoiy
tizim, iqtisodiy tizim, psixologik vaziyatni, ijtimoiy psixologiya, adaptatsiya,
ijtimoiy adaptatsiY.
258
1.
IJTIMOIY MENEJMENT VA IJTIMOIY TIZIM
TUSHUNCHALARI
Umumiy holda menejment turli xil tabiat tizimlarining (biologik,
ijtimoiy, texnik) funksiyasidir, bu ulaming ishonchliligini saqlab qolish
yoki tizimni muvozanat holatidan boshqa muvozanat holatiga o‘tkazish
imkonini beradi.
Ijtimoiy menejment haqida gapirganda, biologik va texnik
tizimlardagi boshqaruvdan farqli o‘laroq, har qanday ijtimoiy tizimlar va
jarayonlami boshqarishni nazarda tutadi. Ijtimoiy menejment-oldindan
belgilangan maqsadlami amalga oshirish uchun odamlaming
manfaatlarini
va
birgalikdagi
harakatlarini
muvofiqlashtirish
faoliyatidir.
Jamiyatda ikki xil boshqamv mexanizmiari mavjud bo‘lib, bular
stixiyali va ongli boshqamv mexanizmlaridir. Stixiyali mexanizm bilan
tizimga turli xil nazorat qilish ta’sirlarini, ko‘pincha qarama-qarshi
kuchlaming to'qnashuvi va o‘zaro ulaming tutash holatlarining
natijalarini tartibga soladi. Bu ta’sir odamlaming aralashuvini talab
qilmaydi, u avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Masalan, bozor
iqtisodiyotning asosiy regulyatori, ishlab chiqarishning asosiy
boshqamv kuchi va unga aloqador ijtimoiy munosabatlar tizimidir. A.
Smit
66
ning "Bozoming ko‘rinmas qo‘li" asarida “talab va taklif
o‘rtasidagi muvozanatni saqlab qolishga va shu bilan tizimning
barqarorligi va turg‘unligini saqlab qolishga intiladi” deyiladi.
Ongli
boshqaruv
mexanizmi
turli
ijtimoiy
guruhlarning
manfaatlariga muvofiq ularga erishish maqsadlari va vositalarini
oldindan tanlashni o‘z ichiga oladi.
Shuni alohida ta’killash kerakki, barcha tizimlar va jarayonlar
tashqaridan boshqarishga muhtoj emas. Bu madaniy, demografik,
ijodiy, migratsiya va boshqa jarayonlarga taalluqlidir. Totalitar
jamiyatlarda davlatning, hukmron sinf yoki partiyaning boshqaruv
ta’sir doirasi inson hayotining barcha sohalariga, jumladan, shaxsiy,
oilaviy, ma’naviy, inson ongiga (ongni manipulyatsiya qilish) qadar
yetib borgan. Bunday jamiyatlar ikki qarama-qarshi va teng bo‘lmagan
guruhlarga bo‘ilnadi: boshqaruvchilar va boshqarilinuvchilar uchun.
Boshqaruv tizimi uchta asosiy qismdan iborat: boshqaruv
subyekti, boshqaruv obyekti va boshqaruv faoliyati.
Belgilangan vazifalaming mazmuni va miqyosiga qarab, barcha
66
A.Smit(1723-1890) - klassik siyosiy iqtisodning eng yirik vakillaridan biri bo'lgan Shotlandiya iqtisodchisi va faylasufi.
menejment bo'yicha mutaxassis. mehnatni ajratishning turli shakllarini tahlil qilgan.
259
ijtimoiy menejment tizimi uchta darajaga bo‘linishi mumkin:
1.
Institutional daraja-ijtimoiy institutlar doirasida amalga
oshiriladigan jarayonlami boshqarish (ijtimoiy-demografik jarayonlar,
ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, migratsiya jarayonlari, ijtimoiy-
mehnat munosabatlarini tartibga solish va boshqalar).
2.
Tashkiliy daraja - har qanday tashkilotni (sanoat korxonasi,
bank, qamoqxona, shifoxona, vositachilik firmasi va boshqalar) va
ushbu tashkilotlar doirasida (tashkilot ichidagi bolimlami boshqarish)
boshqarish.
3.
Texnik daraja-bevosita tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar
ko‘rsatishni boshqarish (tarmoqlar va faoliyat turlari bo‘yicha
menejment). Bunga funksional boshqamv (marketing, moliyaviy,
kadrlar, innovatsion va boshqalar) kiradi.
Ijtimoiy nuqtai-nazardan, boshqaruv- insonlar munosabatlarining
iyerarxik tizimidir:
1.
rasmiy holatda;
2.
maqomida(v statuse) (iqtisodiy va obro‘li);
3.
daromadlarda;
4.
vakolatlari doirasida.
Boshqaruv tizimiga kiritilgan turli xil ijtimoiy guruhlaming o‘zaro
munosabatlarini va o‘zaro ta’sirini oi ganadigan ijtimoiy boshqamv:
1)
menejerlar maxsus ijtimoiy gumh sifatida;
2)
boshqamv iyerarxiyasi doirasida ijtimoiy munosabatlaming
tabiati;
3)
ijtimoiy nazorat funksiyasi sifatida boshqarish.
260
Fimksiyalarning ixtisoslashuvi natijasida vertikal darajalar
sonining ko‘payishi va ortib borayotgan gorizontal bo‘linishlar
boshqaruv iyerarxiyasi doirasida munosabatlaming murakkab, nizoli
tuzilmasining paydo bolishiga olib keladi. Ushbu munosabatlar
hamkorlik, raqobat, qarama-qarshilik, ziddiyatli xarakterga ega boiishi
mumkin.
Ijtimoiy menejmentda obyekt sifatida- boshqamv vakolatlarini
amalga oshiruvchi shaxs yoki guruhlar, tashkilot yoki muassasalar
qaraladi. Ushbu boshqamv quyi tizimi hal qilinadigan vazifalaming
murakkabligi va hajmi, menejerlaming malakasi va ularga huquq va
vakolatlami mustahkamlash choralari bilan belgilanadi.
Menejerlar sonining ko‘payishi bilan boshqamvning tashkiliy
iyerarxiyasining o'sishi, mehnatni taqsimlash va ixtisoslashuv
darajasining oshishi kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda ulami quyidagicha
farqlash mumkin:
1)
korporatsiyalar, kompaniyalar va firmalar strategiyasini
aniqlash,
korxonalar
uchun
resurslami
taqsimlash
bilan
shug‘ullanadigan oliy darajadagi menejerlar;
2)
ishlab chiqarishni nazorat qilish, tadqiqotlami rivojlantirish va
korxonalami to‘g‘ridan-to'g‘ri rivojlantirish, marketing, kadrlar bilan
ishlash, hisobot berish va moliya kabi vazifalami bajaradigan o‘rta
darajadagi menejerlar;
3)
ijrochilaming ishini bevosita nazorat qilishni o‘z ichiga olgan
tezkor menejerlar (masterlar, inspektorlar va boshqalar).
Menejmentdagi professional menejerlaming kelajakdagi istalgan
holatini, uning tashkil etilishining obrazini va boshqamv tizimining
rivojlanishi va harakatini oraliq va strategik maqsadlarga erishish
uchun ta’minlash qobiliyatini ko‘rish uning harakatlarida namoyon
boiadi.
Ijtimoiy menejmentning paydo boiishi jamiyat hayotida «ijtimoiy» va
barcha fanlar, ayniqsa sotsiologiya va ijtimoiy boshqamvning
rivojlanishi bilan uzviy bogiiq. Ijtimoiy menejment ulaming asosiy qismi
sifatida ijtimoiy munosabatlar tizimini, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy
soha, ijtimoiy resurslar va ulaming zimmasiga tushadigan boshqamv
va tashkiliy munosabatlar, ulaming qonuniyatlari va tamoyil-larini
o‘rganadi.
Ijtimoiy menejment ijtimoiy boshqamvning fundamental bilimlariga
tayanib, eng kam boshqamv harajatlari bilan eng ko‘p ijtimoiy samara
olishga intiladi. Oxirgi natija qanchalik yuqori, boshqamv yo‘qotishlari
qanchalik kam boisa, ijtimoiy menejmentning samaradorligi
shunchalik yuqori boiadi.
Ijtimoiy menejment paydo boiishi XX - asr 80-90 yillarda Farbdagi
boshqaravchanlik revolitsiyasi natijasida yuzaga kelgan. U ijtimoiy
soxadagi samarali boshqarish ta’siri va uning bozor strukturasi,
moliya, iqtisod, boshqamv tuzulmalarining teskari boglikliklari bilan
aloqador. Ijtimoiy boshqamv sohasi ham ta’sir etish obyekti, ham
subyekti nuqtai- nazaridan mustaqil, ko‘p tuzilmali va ommaviy boiib
bonnoqda, bu sohada o‘zgacha boshqaravchi-mutaxassis paydo
bolmokda. Shartnoma bo‘yicha yollangan, natijalar bo‘yicha bosh-qamv
faoliyatiga mas’ul boigan har bir menejer boshqamv sohasida
tadbirkorga aylanmoqda. Boshqaruv va boshqaravchilar-ning alohida
istituti-bozor shakllanmoqda. U davlat boshqaruvi bilan munosib
raqobatlashmoqda. Jahon tajribasi shuni ko'rsatdiki, bu nafaqat
menejerlar, balki davlat boshqamv organlarining ham mas’uliyatli va
professional jamoasini shakllantirishda asosiy mexanizm ekan.
Yuqorida keltirilganidek, nafaqat menejmentning klassik holatlari
rivojlanishi va chuqurlashuvi sodir bolmoqda, balki «kovboylik
menejmenti» ni ommaviy siqib chiqarish kuzatilmoqda. Uning o‘miga
madaniy hamkorlik tamoyillari, avvalambor ijtimoiy tashkilotda bozor
raqobatida hamkorlik kelmoqda. Ijtimoiy sohada ko‘rsatkichlar va
statistika to‘rt darajaga bolinadi: xalqaro, milliy, regional, mahalliy.
Ular yagona konseptual asosda qurilgan, yagona ahborot tizimi
doirasida birlashgan va xalqaro meyorlarga mos.
XX asr oxiri ijtimoiy menejmenti innovatsion madaniyat - ijtimoiy
sharoitda shakllanmoqda. Bu umumiy boshqamv madaniyatining eng
muhim elementiga aylanmoqda. Uni amalga oshirishning muhim
mexanizmi boiib ijtimoiy menejment aqliy va ishlab chiqarshi sohasida,
xizmatlar, turistik biznes, pullik meditsinada tadbirkorlikning turli
ko‘rinishi sifatida namoyon boiadi.
Yangi bozor tadbirkordan innovatsion va yanada ko‘proq ijodiy
hulkni talab qildi. Bunga axborot va texnologik inqilob misol. U kichik
tadbirkorlikka nafaqat tirik qolishga, balki boshni ko‘tarib, yirik va
o‘rta korxonalar bilan muvaffaqiyatli raqobatlashishga imkon beradi.
Shu yillarda tadbirkorlik xulqining butun ish strategiyasi
negizidan o‘zgarmoqda: iste’molchilarga mavhum yondoshuvdan -
ulaming ehtiyojlarini, individual didlarini o'rganishga o‘tilmoqda.
Egiluvchan va dinamik ishlab chiqarishda yangi texnologiyalar va
marketingga ehtiyoj sezilmoqda. Bir so‘z bilan aytganda, XX asr oxiri
tadbirkorligi,
avvalambor
boshqaruv
sohasida
innovatsiyaga
aylanmoqda.
262
Ijtimoiy menejment yordamida moliyaviy mablag‘lami ijtimoiy
ehtiyojlarga sarflash maqsadida byudjetai to‘ldirish mexanizmlari
ishlab chiqiladi, ish o‘rinlari soni ortadi.
Shuni aytish kerakki, ijtimoiy menejment o‘zining zamonaviy
ko‘rinishini korporativ nazariyasi va amaliyoti ta’siri ostida namoyon
qilmoqda. U menejment taraqqiyotida mavjud mexanizmni amalga
oshirish bilan to‘ldirib bormoqda.
Shunday qilib, jamiyat hayotining bu ikki ko‘rinishi jamiyat
rivojlanishi maqsadlari bo'yicha ko‘p jihatdan bir biriga mos keladi.
Lekin ulaming eng katta mosligi maqsadlarda emas, balki ularga
erishish mexanizmlari va texnologiyalaridadir. Korporativ va ijtimoiy
menejment jamiyat rivojlanishining zamonaviy sharoitlarida xo‘jalik
hayotining,
ijtimoiy-siyosiy
munosabatlaming
sog‘lomlashini
ta’minlaydi.
Menejment ostidagi ijtimoiy boshqaruvninng zamonaviy nazariyasi
va amaliyotida alohida ishlovchi, ijtimoiy guruh yoki butun jamiyatni
boshqarish jarayoni tushuniladi. Deyarli barcha mashhur horijiy
qomuslarda «menejment» tushunchasi ijtimoiy tashkilot maqsadiga
insonlarga rahbarlik qilish hisobiga erishish jarayoni sifatida
izohlanadi.
«Menejment o‘z oldiga har qanday faoliyat sohasiga yaroqli
umumiy boshqamv tamoyillarini shakllantirish va amalda qo‘llashni
maqsad qilib qo‘ygan. Ularga quyidagilar kiradi: boshqaruv
muammolari va maqsadlarini aniqlash; ularga erishishning aniq
chora-tadbirlarini ishlab chiqish; tashkilot ichida turli boiinmalar
hamkorligi; iyerarxik tuzilmani mukammallashtirish, qarorlar qabul
qilish jarayonlari va kommunikatsiyalarini maqbullashtirish»
67
.
Menejment nazariyasi va amaliyotida ijtimoiy tashkilot, moliyaviy
tuzilma, firma, butun jamiyatning rivojlanish maqsadlarini aniqlash
hal qiluvchi yo‘nalish hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |