S. A.Kedberi
XII-
BOB. MENEJMENTNING KORPORATIV ASOSLARI
Kalitli so ‘zJar: korporativ boshqaruv, firma shartnomasi nazariyasi,
manfaatdor tomonlar nazariyasi, agentlik nazariyasi, korporativ ijtimoiy mas
'uliyat nazariyasi, korporativ menejment, korporativ boshqaruv turkumlanishi,
korporativ boshqaruv kategoriyalari, korporatiya, generatsiY.
1.
KORPORATIV MENEJMENT TUSHUNCHASI
Bugungi kunda biznesni yuritishning korporativ shakli, ya’ni korporativ
boshqaruv iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. Ular
iqtisodiyotining ajralmas elementi hisoblanadi, ularda korporativ boshqaruv
mamlakat raqobatbardoshligining asosi va iqtisodiy hamda ijtimoiy
taraqqiyotning muhim omili ekanligi tan olingan. Shuning uchun samarali
korporativ boshqaruv tizimini yaratish masalalari eng dolzarb masalalardan
biri bo‘lib qolgan. Shu bilan birga, korporativ boshqaruv muammosi nafaqat
iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar, balki 0‘zbekiston kabi rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun ham dolzarb hisoblanadi. Korporativ boshqaruv
tizimidagi tamoyil va yondoshuvlami tubdan o‘zgartirish, ishlab chiqarish,
tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviy xalqaro korporativ
menejment standartlarini joriy etish jiddiy e’tibomi talab qiladi.
Shu o‘rinda korporativ boshqaruvning samarali rivojlanishiga erishish
uning asl mohiyatini chuqur anglash va tushunishni, uning ilmiy soha sifatida
shakllanishiga imkon bergan ilmiy-nazariy yondoshuvlarini tadqiq qilishni
taqozo etadi. Shu bois, ushbu maqolada monografik tahlil, analiz va sintez,
klassifikatsiya, tizimli va kompleks yondoshuv kabi ilmiy tadqiqot usullari
asosida korporativ boshqaruvning mohiyatini nazariy jihatdan ochishni va
metodologik jihatdan rivojlantirishni lozim topdik.
Korporativ
boshqaruvga
oid
ilmiy-nazariy
yondoshuvlaming
shakllanishi korporatsiyalaming rivojlanib borishi bilan birga sodir bo‘lgan.
Korporativ boshqaruv nazariyasiga bir qancha yondoshuvlar ajratiladi: bir
tomondan, korporativ boshqaruv nazariyasi iqtisodiy
190
nazariyalar evolyusiyasi bo‘ylab rivojlanib borsa, ikkinchi tomondan,
korporativ
boshqaruv
nazariyalarining
evolyusiyasi
korporativ
munosabatlaming asosiy ishtirokchilari, ya’ni aksiyador va menejerlar
o‘rtasida yuzaga keladigan muammolami yechishga doir konsepsiyalar
rivojlanishi bilan tenglashtiriladi.
0‘tgan asming 20 yillarida AQShda T. Veblen, Avstriyada R. Gilferding
va Germaniyada V. Ratenau korporatsiyalarda mulkdorlar va menejerlar
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar muammosini o‘rganib chiqib, ular korporatsiya
kapitalini mulkdorlari hisoblangan aksiyadorlar ushbu kapitalni nazorat qilish
va boshqarish huquqlarini ro‘yobga chiqarishmaydi, degan xulosaga
kelishgan. Keyinchalik, 1930 yillar boshida A. Berli va G. Minz
51
o‘z
tadqiqotlari asosida shuni ta’kidlashadiki, faoliyati daromad olishga va o‘z
ishtirokchilari uchun boshqa foyda keltirishga qaratilgan tashkilotlar ichida
korporatsiyalar haqiqatda davlatni iqtisodiy hayotining koordinatorlari rolini
bajarishga va mulkni boshqarishga kirishganlar. Ulaming fikricha,
korporatsiyaning nafaqat tashqi muhiti, balki ulaming ichki aksiyadorlik
mohiyati o‘zgarib qoldi. Korporatsiyani boshqarishga ta’sir etolmaydigan
aksiyadorlar haqiqatda oddiy omonatchilarga aylanib qolishdi, boshqarish
funksiyalari esa korporatsiyaning yollanma ijrochi organlariga o‘tdi. Shunday
qilib, mulkdorlar va ular yollagan menejerlar manfaatlari o‘rtasida ziddiyat
paydo boidi, ya’ni -agentlik muammosi deb nomlangan muammo yuzaga
keldi.
Nobel mukofoti laureati R. Kouz
52
1937 yilda agentlik muammosini
yechish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq boigan Firma shartnomasi nazariyasi
(Transaction theory of the firm)ni ishlab chiqdi. Uning fikricha, kapital
ta’minotchilari hisoblangan aksiyadorlar hamda boshqaruvchi sifatidagi
menejerlar o‘rtasida shartnoma tuzilishi kerak boiib, unda tomonlaming
barcha huquqlari va o'zaro munosabat shartlari ko‘rsatilishi lozim. Ammo bu
yerda ham muammo yuzaga keladi, ya’ni barcha vaziyatlami oldindan ko‘zda
tutib boimaydi. Shuning uchun tomonlar -qoldiq nazorat tamoyiliga muvofiq
amal qilishlari lozim, unga ko‘ra menejerlar shunday vaziyatlarda,
shartnomada ko‘rsatilmagan boisa ham, o‘z ixtiyoricha qaror qabul qilish
huquqiga ega.
Bugungi kunda korporatsiya boshqaruvchilarining jamiyat oldidagi
mas’uliyat nazariyasi ommalashib bormoqda. Mazkur nazariya YE.
Dodd
53
tomonidan shakllantirilgan aksiyadorlik jamiyati ijrochi organining
51
Berle A., Means G. The modem Corporation and Private Property - New York: Macmillan, 1932. - 478 p.
52
Coase R.H. The Nature of the Firm // Economica. - November 1937. - Vol. 4, No. 16. - P. 386-405.
191
53
Dodd E.MJr. For Whom Are Corporate Managers Trustees? // Harvard Law Review. - 1932. - Vol.45, No. 7. - P. 1145-1163
191
aksiyadorlar oldidagi mas’uliyati konsepsiyasidan keyin paydo boidi. Uning
1932 yilda ishlab chiqilgan Korporatsiyaning ijtimoiy mas’uliyati nazariyasi
(Theory of corporate social responsibility)ga ko‘ra, korporatsiya faqatgina
aksiyadorlardan iborat emas, balki korporatsiyada qaror qabul qilishda
ishlovchilar, kreditorlar, iste’molchilar va hakazolar ham o‘z rolini
bajarishadi, chunki qaror qabul qilish oxir-oqibatda ulaming ham
manfaatlariga daxldor boiadi. Uning nazariyasiga muvofiq, korporatsiyada
qabul qilinadigan qarorlar jamiyatga ham tegishlidir, korporatsiya butun
jamiyatga ziyon yetkazadigan qarorlami qabul qila olmaydi. Bunday
yondoshuv korporatsiyani faqatgina foyda olish mexanizmi sifatida emas,
balki uni jamiyatning bir boiagi sifatida qarashga ham imkon beradi.
Yana bir 50-yillarda K. Bruster, YE. Lazan,
A.
Chayer tomonidan ishlab
chiqilgan nazariya -Korporativ konstitusionalizm nazariyasil (Corporate
constitutionalism theory) degan nom oldi. Ushbu nazariyaga muvofiq,
korporatsiya ijrochi organlar tomonidan emas, balki aksiyadorlar vakillaridan
tarkib topgan kengash, xodimlar, korporatsiya bilan bogiiq boigan
tadbirkorlik birlashmalardagi ishlovchilar, shuningdek, korporatsiya ishlab
chiqargan tovarlami iste’mol qiluvchi shaxslar kabi manfaatdor shaxslar
tomonidan boshqarilishi lozimligi taklif etiladi. Shu bilan korporatsiyaga
manfaatdor boigan shaxslaming istaklari uyg‘unlashtiriladi.
Umuman, korporativ boshqaruv bo‘yicha oxirgi yillarda olib borilgan
ishlar quyidagi ikkinazariyaningustunligi bilan bogiiq:
-Manfaatdor tomonlar nazariyasi (Stakeholder’s Theory) va
-Agentlik nazariyasi (Agency Theory).
-Manfaatdor tomonlar nazariyasi birinchi marta R. Edvard Friman
tomonidan tavsiflangan boiib, unga muvofiq, korporatsiyalar mamlakatda
nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy hayotini belgilab berishga qodir boiib, ham
o‘zining aksiyadorlariga, ham turli manfaatdor guruhlar (xodimlar, mijozlar,
ta’minotchilar va b.)ning manfaatlarini inobatga olishlari hamda ularga
nisbatan muayyan majburiyatlarga ega boiishlari lozimdir.
-Agentlik nazariyasi 1976 yilda amerikalik iqtisodchilar M. Djensen va
U. Mekling
54
tomonidan korporatsiyalar ichida sodir boiayotgan o‘zaro
munosabatlami tushuntirish uchun ishlab chiqilgan bo‘lib, unda korporativ
munosabatlar mexanizmi agentlik xarajatlari ta’siri ostida ко‘rib chiqiladi.
Ushbu nazariyaga muvofiq, kapital egalaii va bu kapitalni boshqaradigan
agentlar manfaatlari bir-biriga mos tushmaydi. Shunga muvofiq, tashkilotda
korporativ boshqaruv shunday olib borilishi kerakki, u agentlik muammosini
54
Jensen M.C., Meckling W.H. Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure // Journal of
Financial Economics. - 1976. - Vol. 3, No. 4. -P.305-360
192
shartnoma huquqi asosida maksimal darajada yechish va agentlik
xarajatlaiini
55
kamaytirishga imkon bersin.
Shunday qilib, yuqorida ko‘rib chiqilgan ilmiy nazariyalar asosida aytish
mumkinki, korporativ boshqaruvga boigan bir xil yondoshuv mavjud emas.
Eng asosiy savollarga, ya’ni kim korporatsiyaning boshqaruv organi tarkibiga
kirishi kerak, korporativ boshqamv qanday tamoyillar asosida qurilishi kerak
kabi savollar haligacha muhokama markazida turibdi.
Ta’kidlash joizki, bugungi kunda jahon amaliyotida korporativ
boshqaruv (ingl. Corporate Govemance)ning barcha mamlakatlarda va har
qanday vaziyatda qoilanilishi mumkin boigan yagona ta’rifi mavjud emas.
Korporativ boshqaruv sohasida ilmiy izlanish va tadqikotlar o‘tkazilishi
natijasida korporativ boshqaruvga turli ta’riflar shakllanib kelgan.
-Korporativ boshqaruv atamasining o‘zi tarixan 1970 yillaming
o‘rtalarida AQShda yuzaga kelgan. Keyinchalik, ushbu atama Yevropada
keng tarqalib, unda korporativ menejment, korporativ huquq va korporativ
strukturalar (tashkilotlar)ni yaratish sohalarida tadqiqotlar oikazilishi davom
ettirilgan. Tadqiqotlar natijasida shu aniq boidiki, -korporativ boshqaruv
atamasi birinchi marta R. Ills tomonidan -korporativ tuzumning stmkturasi va
faoliyati mohiyatini ochib berish uchun qoilanilgan.
-Korporativ boshqaruv konsepsiyasining o‘zi azaldan ma’lum boigan va
bu konsepsiya XX-asr boshlarida chop etilgan adabiyotlarda qoilanilgan.
Xususan, korporativ munosabatlar tizimi korporativ va xususiy mulkni
boshqarishni qoilash jarayoni sifatida birinchi marta 1932 yilda amerikalik
huquqshunos olim A. Berli va iqtisodchi G. Minzning klassik ishlarida
o‘rganilgan. Ulaming ishlarida -korporativ boshqamv atamasi tilga olinmagan
boisa-da, ular korporativ boshqamvni
55
Izoh: Agentlik xarajatlari - bu investorlar uchun mulkchilik huquqi va nazoratning ajratilishi bilan bog’liq bo’lgan
yo’qotishlaming qiymati
193
ishonib topshiruvchilar - principals (autsayderlar, investorlar) va vakillar
-
agents
(insayderlar,
boshqaruvcliilar)
o‘rtasidagi
agentlik
munosabatlarini o‘rganishgan.
Кофогайу boshqaruv alohida fan sifatida 1980-yillarda yuzaga kelgan. -
Korporativ boshqaruv nomli birinchi kitob 1984 yilda chop etilgan, 1993
yildan boshlab -Corporate Governance: An International Review deb
nomlangan nazariy jumal chiqa boshlagan. Unga muvofiq, tashkilotlarni
tashkil etish, boshqarish va samarali o‘zaro faoliyat yuritish asosida yotgan
huquqiy konsepsiyalar va tartibotlaming umumiy nomlanishi -кофогайу
boshqaruv nomini olgan.
Tadqiqotlarga ko‘ra, bugungi kunda G‘arb olimlari tomonidan
shakllantirilgan korporativ boshqaruvning juda ko‘p miqdordagi ta’riflari
mavjud. Xorijiy mualliflardan birinchi bo‘lib Ser Adrian Kedberi
56
1992
yilda -Кофогайу boshqaruvning moliyaviy jihatlari bo‘yicha qo‘mitaning
hisobotida кофогайу boshqaruvga quyidagi ta’rifiii bergan: КофогаОл
boshqaruv - shunday tizimki, uning yordamida biznes boshqariladi va
nazorat qilinadi. Bu yerda korporativ boshqaruv mexanizmiar majmui
sifatida ta’riflanmoqda.
Amerikalik iqtisodchi olimlar R. Monks va N. Minou korporativ
boshqaruvni -korporatsiya rivojlanish yo‘nalishi va faoliyat ko‘rsatkichlarini
belgilash jarayonida turli ishtirokchilar (bosh ijrochi direktor, rahbariyat,
aksiyadorlar, xodimlar) o‘rtasidagi munosabat sifatida talqin qilishadi.
Iqtisodchi olimlar A. Shleyfer va R. Vishni korporativ boshqaruvga o‘zgacha
ta’rifiii berishgan: -Кофогайу boshqaruv - кофога1Б1уа uchun moliya
ta’minotchilarining o‘zlari qo‘ygan investitsiyalar qaytimi yordamida
o‘zlarini ta’minlash vositasidir. Olimlar K. Jon va L. Senbet o‘z
tadqiqotlarida
ta’kidlashadiki,
korporativ
boshqaruv
shunday
mexanizmlardan tashkil topganki, ular yordamida кофогаГв1уа faoliyati
ishtirokchilari korporativ insayderlar va menejerlar ustidan ulaming
manfaatlari buzilishiga qarshi nazoratni olib borishadi.
Rossiyalik tadqiqotchi-olimlar ham кофогайу boshqamv tushunchasiga
ham iqtisodiy, ham huquqiy nuqtai nazardan bir necha ta’riflar berishga
urinishgan. Dastlab E. Korotkov menejment konsepsiyasiga oid asarida
-Кофогайу boshqamv aksiyadorlaming birlamchi manfaatlariga
qaratilgan boshqarish va uning кофога1з1уа rivojlanishidagi roli ta’rifmi
56
Manba: https ://studbooks.net/1230022/bankovskoe delo/teoreticheskie osnovy korporativnogo upravleniva
kommercheskihbankah
keltirgan. Mualliflar V.Bashkinsas va boshqalar korporativ boshqaruvni
tashkilot
egalari
tomonidan
qo‘yilgan
kapitallaming
qaytarilishini
kafolatlaydigan usullar tizimi sifatida talqin qilishadi. S.Kamauxovning
fikricha, korporativ boshqaruv muayyan doiradagi sinergetik samarani
boshqarishdir.
0‘zbekiston tadqiqotchi-olimlari ham korporativ boshqaruv tushunchasini
ta’riflashda chetda jqolishmagan. Ular o‘tkazgan tadqiqotlari doirasida
korporativ boshqaruv tushunchasiga o‘z ta’riflari va izohlarini berib o‘tishgan.
Ular orasida birinchilardan bo‘lib T. Madiyorov keltirish mumkin.
-Korporativ boshqaruv ishlab chiqarishni rivojlantirish faoliyati, mavjud
moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni kapital
mablagiaming yangi texnika va texnologiyalami ko‘plab jalb etilishi bilan
uyg‘unlikda olib boriladi deb talqin qilgan.
Iqtisodchi olimlar SH. Zaynutdinov va D. Raximova -Korporativ
boshqaruv - manfaatdor shaxslaming daromad olish maqsadida birgalikdagi
harakatlaridir degan ta’rifhi keltirishgan. Yana bir iqtisodchi olim D.X.
Suyunov
57
ning ta’rifiga ko‘ra: -korporativ boshqaruv - korporativ mulk
shakliga kiruvchi subyektlaming huquqlarini himoya qiluvchi amaldagi
meyorlar hamda boshqaruvning ma’lum bir tamoyillari asosida korxona
maqsadiga erishish uchun amalga oshiriladigan harakatlar majmuidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |