Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari

 1.2.  O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASIDA  KICHIK  BIZNES  VA 

XUSUSIY TADBIRKORLIK TUSHUNCHASI VA UNING MAZMUNI 

 

Bozor  iqtisodiyoti  subyektlarining  xo’jalik  faoliyatida  «tadbirkorlik» 

va  «biznes»  tushunchalari  o’zaro  yakin  bo’lib,  amaliyotda  ular  bir-birini 

almashtirishlari  mumkin.  Biznes  bozor  iqtisodiyotining  barcha  ishtirokchilari 

orasidagi  munosabatlarni kamrab  oladi  va  fakat  ishbilarmonlarning  emas, balki 

iste’molchilarning, yollangan ishchilarning, davlat tizimi xizmatchilarining ham 

xatti  xarakatlarini  o’z  ichiga  oladi.  Bu  xolatda,  biznes  so’zining  sinonimlari 

bo’lib,  ma’lum  ma’noda  tijorat,  savdo-sotik  kabi  tushunchalar  xisoblanadi. 

Umumiy  ko’rinishda  biznes  -  bu  kishining  bozor  munosabatlari  tizimdagi 

ishchanlik faolligidir.  

Bozor  munosabatlari  tizimida  kichik  biznes  kuydagi  aloxida 

xususiyatlari:  

ishlab  chikarish  xajmi,  ishlovchilarning  soni  va  kaysi  sanoat 

tarmog’iga tegishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon 

bo’ladi. Kichik biznesga o’zining mustakil mulki va xo’jalik mustakilligiga ega 

bo’lgan  va  o’zining  faoliyati  soxasida  yukori  (dominant)  xisoblanmagan 

firmalar kiradi.  

Xorijiy  tadkikotchilarning  ko’pchiligi,  kichik  biznesning  o’zida  500 

kishi band bo’lgan va savdo-sotik xajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni 

kiritadilar.  Ammo,  bu  ko’rsatkichlar,  ma’lum  darajada  shartlidir,  maxsus 

ko’rsatkichlar  sifatida,  yana,  ko’shimcha  kiymat  solig’i  va  korxonadagi  asosiy 

vositalar kiymati ko’llanadi.  

O’zining  «kichik  biznes»  degan  nomiga  karamasdan,  ushbu  ishlab 

chikarish  va  tijorat  faoliyati  turi  barcha  tarakkiy  topayotgan  davlat  iqtisodida 

muxim ahamiyatga ega. Uning kuydagi afzalliklari:  

-  maxalliy  resurslarda  ishlab  turgan  yoki  maxalliy  bozorni  ta’minlab 

turuvchi  kichik  korxonalar  hech  bo’lmaganda  transport  xarajatlarining  iqtisod 

kilinishi  evaziga  kam  xarajatlidirlar.  Ularning  iqtisodiy  ustunligi  maxalliy 

---

 

27 

sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chikarishni uncha ko’p bo’lmagan 

kapital va mexnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir;  

-  kichik  korxonalardagi  mexnat,  odatda,  moddiy  tavsifga  ega,  va  u 

amaliyotda kanselyariya mexnatiga nisbatan foydalidir;  

-  ishlovchilarning  kamsonligi,  ularning  xar  biri  kobiliyatining 

yengilrok yuzaga chikishiga yordam beradi;  

-  moslashuvchanlik,  ya’ni  ishlab  chikilayotgan  maxsulot  assortimenti 

va  turini  o’zgartirishi  kichik  korxonalarda  unchalik  katta  qiyinchiliklar 

tug’dirmaydi.  Shuning  uchun  bozor  iqtisodiga  asoslangan  davlatlarda  kichik 

biznes o’z mavkeini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda.  

O’zbekiston  Respublikasining  ‖Xususiy  korxona  to’јrisida‖gi 

11.12.2003  yil  558-ii  qonuni  Ushbu  qonuning  3-modda.  Xususiy  korxonaga 

ta’rif berilgan. Unga ko’ra, mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan 

va  boshqariladigan  tijoratchi  tashkilot  xususiy  korxona  deb  e’tirof  etiladi. 

Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-xuquqiy shaklidir.  

Xususiy  korxona  o’z  mulkida  aloxida  mol-mulkka  ega  bo’ladi,  o’z 

nomidan  mulkiy  va  shaxsiy  nomulkiy  xuquqlarga  ega  bo’lishi  hamda  ularni 

amalga oshirishi, majburiyatlarni bajarishi, sudda da’vogar va javobgar bo’lishi 

mumkin.  

Xususiy  korxona  o’z  majburiyatlari  bo’yicha  o’ziga  qarashli  butun 

mol-mulk bilan javob beradi. 

Xususiy  korxona  mulkdori  korxonaning  mol-mulki  yetarli  bo’lmagan 

taqdirda xususiy korxonaning majburiyatlari bo’yicha o’ziga qarashli mol-mulk 

bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo’ladi. Ayrim manbalarga 

ko’ra,  tadbirkorlik  tushunchasi  uzoq  tarixiy  ahamiyatga  ega  bo’lib,  uni  Amir 

Temurning  quyidagi  so’zlari  bilan  izohlash  mumkin: