|
Eng qadimgi davrda ibtidoiy jamoani boshqarish
Insoniyat har xil jamiyatga birlashib jamoa, uyush-
ma bo‘lib yashab kelgan. Bir davrlarda davlat bo‘lma-
gan, odamlar to‘da-to‘da bo‘lib yashaganlar. Bu davr-
da hali to‘laligicha aql, idrok rivojlanmagan, birlashish
to‘g‘ risidagi asosiy maqsad nimaga kerak ekanligi ayon
bo‘l masa ham, inson yakka o‘zi hayot kechira ol-
masligi aniq bo‘lganligi tufayli kimlargadir qo‘shilib,
kimlardandir himoya kutish shart
ligini bilar edi.
Chunki ibtidoiy jamoa deb nomlangan uzoq bir davrda
odamlarda mehnat qurollari, himoya qurollari, ki yim-
kechak, yashash uchun biror-bir sharoit bo‘lmagan.
Insonlar tashqaridan kelgan hujumlarga qarshi chiqish,
17
yashash uchun oziq-ovqatlarni qidirib to
pishga bir-
galashib harakat qilishlari shartligini tushungan holda
to‘da-to‘da bo‘lib yashar edilar. Mehnat qurollari
umumiy bo‘lishi, birgalikda jamoa bo‘lib ov qilinishi
natijasida topilgan ovqatlar teng bo‘linib, jamoa a’zo-
lariga taqsimlangan.
Birinchi tashkil qilingan jamoalar guruh, qabila,
birlashmalar shaklida tuzila boshlangan edi. Urug‘
bu – shaxsiy uyushma bo‘lib, kim qaysi hududda
yashashi aniqlanmagan. Bu jamiyat a’zolari qon-
qarindoshlik xususiyatlari asosida birlashgan edi. Ular
bu hududdan u hududga kirib yurishi mumkin edi.
Bu jamiyatda hukmdorlikni kattalar amalga oshirar
edi. Asosiy o‘rin o‘z-o‘zini boshqarish shaklida amalga
oshib, urug‘lik umumiy majlisida hamma masala hal
qilinar edi. Umumiy majlis oqsoqolni, o‘zlari orasida
hurmatga sazovor odamlardan harbiy boshliqni saylar
edi. Ular urug‘larini boshqarishda o‘z vazifalarini bajarar
edilar. Diniy masalalar bilan shug‘ullanuvchi alohida
shaxslar ham mavjud bo‘l gan. Lekin urug‘da yuqo rida
ko‘rsatilgan boshliqlar ning birontasi alohida boshqarish
huquqi bilan cheklanmagan bo‘lib, hamma masalalar
majlisda hal qilinar edi.
Asta-sekin urug‘lar kengayib, birlashib, qabilalar
uyushmasini tashkil qila boshlagan. Qabilalarning
umumiy ishlarini kengash boshqarar edi. Kengash oq-
soqol va harbiy boshliqlardan tashkil topgan.
Eng qadimgi davr tuzumida insonlarning o‘zaro
munosabatlari maxsus kishilar orqali tartibga solinib
turilgan. Ular urf-odat, diniy aqidalar, xulq-atvor
qoidalari, mehnat, oila, jamiyat a’zolari bilan munosa -
batdagi tartiblardan iborat bo‘lgan.
Jamiyat oilalarga, oilalar – boylar va kambag‘allarga
bo‘linishi, mehnat taqsimotining vujudga kelishi davlatni
tashkil toptirdi. Hamma jamiyat a’zolarini tartib doirasi-
da tutib turadigan maxsus uyushma – davlat vujudga kela
I b o b. Davlat va huquq nazariyasi
18
Huquqshunoslik
boshladi. Demak, davlat insonlar ning jami yatdagi o‘rni,
rivojlanishi natijasida vujudga kela boshladi.
Davlatning vujudga kelish nazariyasiga ilmiy yon-
dashishda hozirgi davrga mos fikrlarni o‘rganish, talqin
qilish va baho berish olimlarimiz oldidagi ulkan
muammo bo‘lib qolmoqda.
Uzoq yillar marksizm-leninizm nazariyasidan kelib
chiqqan holda davlatni ibtidoiy jamoa yemiri lishi bilan
bog‘lab uch asosiy shaklda: oddiy klassik, uzluksiz olib
borilgan urushlar, boshqalar hududini bosib olish nati-
jalari deb tushuntirib kelingan.
Masalan,
materialistik
yoki
klassik nazariya
dav -
latning vujudga kelishini iqtisodiy sabablar bilan bog‘lab,
jamiyatda mehnat taqsimoti, xususiy mulk vujudga ke
-
lishi va sinflarning paydo bo‘lishi natijasi deb biladi.
Tabiiy-huquqiy nazariya
tarafdorlari insoniyatning
tabiiy holati, munosabati huquqiy shartnoma tuzishga
olib keladi va bu tabiiy hol deb tushuntirishadi.
Organik nazariyaning
tub ma’nosi insonlar biror
a’zo sisiz yashashi mushkul bo‘lganidek, birgalashib
yasha masligi ham qiyin deb tushuniladi. Jamiyat va
davlatni bir butun organizm deb tushunish kerak va
ular alohida-alohida yashashi mumkin emas degan
go‘ya ilgari suriladi.
Zo‘rlik nazariyasi
tarafdorlari fikricha, davlat zo‘rlik
va bosib olish natijasida vujudga kelgan. Zo‘rlik iqti-
sodiy-siyosiy tizimiga ega bo‘lib, bu davlatning ichki-
tashqi ishlarida o‘z o‘rnini egallaydi, degan nazariya
xulosalarini o‘rtaga tashlaydi.
Psixologik nazariyaning
tub ma’nosida inson ongi,
ruhiyati bilan birga yashash, birlashishga ehtiyoj sez-
ganligi, bu tabiiy intilish jamoaning birlashish qo-
nuniyatiga aylanganligi tushunchalari yotadi.
Ibtidoiy jamoadagi urf-odatlarga xos xususiyatlar
urug‘ tomonidan shakllanar, urug‘ a’zolarining manfaat-
larini ko‘zlar edi. Bu urf-odatlarga rioya etish har bir
19
urug‘ a’zo sining kundalik tartib doirasiga kirib qolganligi
ularni ixtiyoriy bajarishligi, maxsus kuch ishla tib, nazo-
rat qiluv
chi tashkilot yo‘qligidan dalolat beradi. Agar
biror shaxs urf-odat qoidalarini buzsa, unga nisbatan
tushuntirish ishlari olib borilar edi. Vaqti-vaqti bilan
biror shaxs qoida
larni buzsa, urug‘doshlari tomoni
dan
ayrim majburlov choralari ko‘rish mumkin bo‘lgan.
U davrda huquq va burch o‘rtasida aniq chi ziq yo‘qligi
tufayli huquqiy normalar burch bo‘lib, burch esa huquq
bo‘lib hisoblangan.
Bu davr davlat vujudga kelgunga qadar bo‘lgan davr
bo‘lib, jamiyat boshqarilishi, xulq-atvor qoi dalari jami -
yatning iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, madaniy rivojla -
nishiga va shaxsning kamol topishiga bog‘liq edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
