73
Akkumulatorning EYUKi
E
to’g‘ridan-to’g‘ri
elektrolitning zichligiga bog‘liq
bo’lgan-ligi sababli, u ham
zaryadlash vaqti o’tishi bilan
to’g‘ri
chiziqli
qonuniyat
bo’yicha kamayib boradi.
Akkumulatorning
kuchlanishi
U
r
nisbatan
murakkab qonuniyat bo’yicha
o’zgaradi.
Razryadning
boshlanish
davrida
kuchlanishning keskin kamayishi
kuzatiladi
(
"a-b"
kesma).
Kuchlanishni bu kamayishi akkumulatorning ichki aktiv qarshiligi
R
0
ni zanjirga
ulanishi bilan bog‘liq. Bundan keyin, kuchlanish
U
r
tez, lekin bir tekisda
kamayadi (
"b-с"
kesma). Kuchlanishning bu kamayishi, akkumulyatordagi
qutblanish jarayoni bilan bog‘liq. Bizga ma’lumki, qutblanish EYUKi
akkumulator razryadga qo’yilgan birinchi daqiqalarda kimyoviy reaksiyalar
natijasida plastinaning aktiv massa g‘ovaklari ichidagi elektrolit zichligi, umumiy
idishdagiga nisbatan kam bo’lib qolishi, ya’ni konsentrasiyalar farqi yuzaga
kelishi bilan bog‘liq. Qutblanish EYUK ining ortib borishi, yoki
U
r
ning
qutblanish qarshiligida kamayib borishi plastinalarga singayotgan kislota
miqdori bilan umumiy idishdan plastina g‘ovaklariga kelayotgan kislota miqdori
diffuziya hisobiga muvozanatga kelmaguncha davom etadi (
"c"
nuqta).
Razryad jarayonining keyingi qismida (
"c-d"
kesmasi) kuchlanish nisbatan
ravon kamayadi, chunki elektrolitning zichligi kamayishi bilan unga mos
ravishda akkumulatorning EYUK ham kamayadi. Bu erda qutblanish EYUKi
E
q
o’zgarmaydi, chunki kimyoviy reaksiyada ishtirok qilayotgan
H
2
SO
4
bilan
diffuziya hisobiga umumiy idishdan aktiv massaning mayda g‘ovak
teshikchalariga etib kelayotgan kislota miqdori teng bo’ladi. Razryad oxiriga
kelib, plastina yuzasidagi aktiv moddalar qo’rg‘oshin sulfat
PbSO
4
tuziga
aylanib, kislota aktiv massaning ichki qatlamlariga o’tishini qiyinlashtirib
qo’yadi. Kimyoviy reaksiyaning borishi sekinlashadi, elektrolit zichligi
kamayadi, natijada akkumulatorning aktiv qarshiligi
R
0
ham, qutblanish qarshiligi
R
q
ham tez pasayadi (
"d-e"
kesmasi). Shunday qilib, razryad vaqtida
akkumulatorning kuchlanishi
U
r
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi.
U
r
= E - I
r
R
0
- I
r
R
q
.
Akkumulatorning razryad jarayoni
10 soat
bilan cheklansa,
U
r
ning
qiymati
1,7 V
gacha, agar
20 soat +
li rejim bo’lsa -
1,75 V
gacha kamayganda
razryad to’xtatiladi. Agar razryad bu nuqtada to’xtatilmasa, kuchlanish juda ham
keskin kamayib, akkumulatoruchun zararli bo’lgan qaytmas kimyoviy
1.50-rasm. Akkumulatorning razryadlanish
tavsifnomasi
74
jarayonlar boshlanishi mumkin. Masalan, plastinalar sulfatlanib qoladi, ya’ni
PbSO
4
tuzlarining erimaydigan yirik kristallari hosil bo’ladi.
Demak, razryad jarayonining tugallanishini quyidagi belgilar orqali bilish
mumkin:
a) akkumulator kuchlanishining ma’lum cheklangan qiymatgacha kamayishi
(masalan
2,11 V
dan
1,75 V
gacha);
b) elektrolit zichligining belgilangan eng kichik qiymatgacha kamayishi
(masalan
1,25
10
3
kg/m
dan
1,09
10
3
kg/m
gacha).
Razryad zanjiri uzilgandan so’ng, akkumulatorning kuchlanishi birda-niga
aktiv qarshilik
R
0
da kuchlanishning pasayish qiymati
I
r
R
0
ga ortadi (
"e-f"
kesmasi). So’ngra, diffuziya hisobiga, aktiv massaning g‘ovaklaridagi va
umumiy idishdagi elektrolitning konsentrasiyasi tenglasha boshlaydi. Natijada
kuchlanish
U
r
bir tekisda akkumulatorning EYUK qiymatigacha ko’tariladi (
"f-i"
kesmasi). Bu hodisani akkumulatorning
"dam olishi"
deb ataladi va u amaliyotda
katta ahamiyatga ega. Masalan, startyorni qayta ulashdan oldin kamida
1 minut
tanaffus qilib, akkumulatorga "dam" berish tavsiya qilinadi. Bu "dam" vaqtida
elektrolitning plastina oldi qatlamlari bilan umumiy hajmdagi zichligi bir muncha
tenglashadi va akkumulatorning EYUK va quvvati ortadi.
Do'stlaringiz bilan baham: