3
Maruza №1: Elektr tarmoqlari, ularning
vazifalari va turlari
Energotizimlar. Ishlash rejimining umumiyligi hamda elektr va
issiqlik energiyasini ishlab chiqarish va taqsimlashning uzluksizligi bilan
bir butun bo’lib bog’langan ES lar, ‘S lar, EUL lari va IEM ni issiqlik
tarmoqlari to’’lami energosistema deyiladi.
Elektr energiyani o’zgartirish va taqsimlash uchun xizmat qiladigan
qurilmalar, boshqarish qurilmalari va yordamchi inshootlardan iborat
elektr kurilmasi ‘odstantsiya deyiladi.
Vazifasiga ko’ra ‘odstantsiyalar quyidagilarga bo’linadi:
1.
Tokni transformatsiyalovchi
2.
Tokni o’zgartirib beruvchi
3.
Taqsimlash
Kuchlanishi 500 V gacha (ikkilamchi kuchlanishi) bo’lgan
transformator va taqsimlash ‘odstantsiyalari transformator ‘unkti va
taqsimlash ‘unkti deyiladi. Elektr energiyasi manbaidan energiyani
taqsimlamasdan ‘odstantsiyani tahminlovchi liniya tahminlash liniyasi
deyiladi. Agarda liniya bir qator ‘odstantsiyalarni tahminlasa taqsimlash
liniyasi deyiladi.
Elektr tizimlarni yaratilishi katta axamiyatga ega. Bunda energiya
resurslaridan tejamli foydalaniladi, tarmoqlarda energiya isrofi kamayadi,
istehmolchilar energiya bilan uzuliksiz tahminlanadi.
1-Rasmda energotizimni ‘rintsi’ial sxemasini keltirilgan.
Elektr tarmoqlari. Energiya tizimining elektr qismi, yahni
generatorlar, elektr stantsiyalarning taqsimlash qurilmalari, kuchlanishni
oshiruvchi va ‘asaytiruvchi ‘odstantsiyalar, havo va kabelg’ liniyalari va
turli ti’dagi elektr istehmolchilar elektr tizimi deyiladi.
Elektr tizimining elektr energiyasini uzatish va taqsimlash uchun
xizmat qiluvchi qismi yahni ‘odstantsiyalar va liniyalar elektr tarmoqlari
deyiladi.
Elektr tarmoqlari quyidagi turlarga bo’linadi:
–
kuchlanishning qiymatiga ko’ra 1000 V gacha va undan yuqori
kuchlanishli tarmoqlar;
–
tokning turiga ko’ra o’zgarmas va o’zgaruvchan tokli tarmoqlar;
–
vazifasiga ko’ra tahminlovchi va taqsimlovchi tarmoqlar;
–
Ulanish sxeamsiga ko’ra ochiq va berk tarmoqlar;
–
Konstruktiv tuzilishiga ko’ra elektr tarmoqlari havo va kabelg’
liniyalaridan tuzilgan tarmoqlar.
Ochiq tarmoqlari bir tomondan tahminlanib radial (2–rasm, a) va magistral
(2–rasm, b) turlariga bo’linadi. Magistral tarmoqlarda rangli metall
4
kamroq sarf bo’ladi. Lekin, avariya yuz bersa, hamma istehmolchilar
energiyasiz qoladi. Berk tarmoqlari (2–rasm, v va g) qimmatroq tursa ham,
barcha istehmolchilarga ikki tomondan energiya berilishini tahminlaydi.
Bu esa ularning to’xtovsiz ishlashini ancha oshiradi.
1-Rasm. Energotizimni ‘rintsi’ial sxemasi.
Elektr tarmog’ining tuzilishi va uning elementlari.
Elektr
tarmog’i elektr uzatish liniyasi va ‘odstantsiyalardan iborat. Elektr
energiyasi xavo yoki kabel liniyalari orkali uzatiladi.
Xavo liniyasi o’tkazgich (sim), izolyator, tayanch va armaturalardan
iborat. Simlar tuzilishi bo’yicha yakka va ko’’ simli bo’ladi. Bir simli
o’tkazgichlar 4,6 va 10 mm
2
kundalang kesimda tayyorlanadi. Ko’’ simli
o’tkazgichlar kundalang kesim yuzi 10 mm
2
dan katta bo’ladi.
O’tkazgichni minimal diametri uzatilayotgan elektr energiya quvvati, zarur
mustaxkamlik za’asi, energiya yo’qotishlar, yuqori kuchlanish liniyasini
nominal kuchlanishidan kelib chiqib tanlanadi. Yuqori kuchlanish
5
liniyalari uchun asosan mis, alyumin, ‘o’lat-alyumin va ‘o’lat simlar
ishlatiladi.
Izolyatorlar tayanchlarni o’tkazgichlardan izolyatsiyalash uchun xizmat
qiladi.
Izolyatorlar farfor va shisha materiallardan tayyorlanadi.
a) b) v)
A A A
V
g)
2–rasm. Radial va magistral sxemalar.
a–radial, b–magistral, v,g–berk tarmoqlar
Tayanchlar yog’och, metal va temir betonlardan tayyorlanadi. Ularni
oraliq, anker, burchakli va maxsus turlari bor.
Oraliq tayanchlari liniyada ko’’lab uchraydi. Ular trassani to’g’ri
uchastkalarida simlarni ushlab turish uchun xizmat qiladi. Simlar
tayanchlarga izolyator choynaklari orqali maxkamlanadi. Tayanchlar,
simlar, trosslar, izolyatorlar va liniyani boshqa elementlarini, hamda
shamol sababli yuzaga kelgan yuklarni kutarib turish uchun xizmat qiladi.
Elektr uzatish liniyasini shikastlanishdan ximoyalash uchun maxsus
qurilmalardan foydalaniladi. Ularga chaqmoqdan ximoyalovchi troslar,
yashin qaytargichlar, trubkali razryadniklar va yerlashtirish qurilmalari
kiradi.
‘odstantsiyalar va ularning sxemalariga kuyiladigan talablar.
‘odstantsiyalar (‘S) elektr tarmog’i tizimini asosiy zvenosi xisoblanadi.
Ularni elektr energiya tizimida joylashishiga qarab shahar, tuman elektr
tarmoqlari ‘odstantsiyasi yoki sanoat korxonalari ‘odstantsiyasi deb ham
yuritiladi. Tuman ‘odstantsiyasi asosan tuman elektr tarmog’idan energiya
6
istehmol qiladi va sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa istehmolchilarni
energiya
bilan
tahminlaydi.
Tuman
‘odstantsiyalarini birlamchi
kuchlanishi 220, 110 kV ikkilamchi kuchlanishi esa 35, 20, 10 yoki 6 kV
bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
