Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

Tayanch iboralar 
Iqtisodiyot  nazariyasi;  iqtisodiy  kategoriyalar;  umumiqtisodiy  kategoriyalar;  formatsion-maxsus 
kategoriyalar;  davriy-oraliq  kategoriyalar;  iqtisodiy  qonunlar;  induktiv  va  deduktiv  usullar; 
umumiqtisodiy  fanlar;  xususiy  iqtisodiy  fanlar.  Moddiy  ehtiyojlar;  ijtimoiy-ma'naviy  ehtiyojlar; 
mehnat ehtiyoji; ehtiyojlarning yuksalishi; ehtiyojlarni qondirish vositasi. 
 
Iqtisodiyot nazariyasi qanday fan va u nimani o`rganadi? 
           Iqtisodiyot nazariyasi qadimgi fanlardan biri hisoblanadi. U doim olimlar va ziyoli kishilar 
diqqatini jalb  qilib kelgan. Buni  shu bilan izohlash  mumkinki, iqtisodiyot nazariyasini o`rganish-
bu barcha davrlarda - Aristotel va Ksenofontdan tortib to bugungi kunga qadar – kishilar iqtisodiy 
faoliyati  va  xo`jalik  yuritish  qonunlarining  harakatlantiruvchi  kuchlarini  bilishning  ob'ektiv 
zaruriyatini amalga oshirishdir. 
Iqtisodiy  taraqqiyotning  turli  bosqichlari  va  usullarini  tahlil  qilish  shuni  ko`rsatadiki, 
moddiy  ne'matlarni  ishlab  chiqarish  va  ularning  iste'molida  diniy  tushunchalar,  odamlarning 
imon-e'tiqodi  katta  ta'sir  kuchiga  ega.  Islomning  asosiy  manbai    «Qur'oni  Karim»  oyatlari 
bandalarni har jihatdan poklikka, imon basalomatligiga chorlaydi. Bu muqaddas kitobning 293 ta 
oyati bevosita iqtisodiy tafakkurga bag`ishlangan. 
«U (Alloh)  sizlarga erni  bo`ysundirib qo`ygan  zotdir. Bas, uning turli joylarida yuring va 
(Allohning) rizqidan eng...»
1
 
Iqtisodiyot  nazariyasi  fanining  shakllanish  va  rivojlanishidagi  birinchi  bosqichi  -  bu 
merkantilizmning yuzaga kelishidir. 
Merkantilistlar ta'limotining mohiyati boylikning yuzaga kelishi manbaiga berilgan ta'rifdan 
iborat  (ularning  xizmati  shundaki  bu  to`g`rida  birinchi  bo`lib  fikr  bildirganlar).  Biroq  ular  bu 
masalani  noto`g`ri  talqin  qilganlar,  chunki  boylikning  manbaini  muomala  sohasidan  keltirib 
chiqarganlar, boylikni esa pul bilan tenglashtirganlar.  
Siyosiy iqtisodning rivojlanishidagi yangi bosqich fiziokratlar timsolida ko`rinadi, ular yirik 
er  egalari  manfaatlarini  himoya  qiluvchilar  bo`lib  maydonga  kelganlar.  Mazkur  yo`nalishning 
bosh  vakili  va  tashkilotchisi  Fransua  Kene  (1694-1774)  dir.  U  ishlab  chiqqan  ta'limotning 
cheklanganligi  shundan  iboratki,  bunda  boylikning  manbai  faqat  dehqonchilikdagi  mehnat  deb 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyot  fan  A.Smit  (1723-1790)  va  D.  Rikardo  (1772-1823)  asarlarida  yanada 
rivojlantirildi.  A.Smit  iqtisodiy  fikrlar  tarixiga  mumtoz  (klassik)  siyosiy  iqtisodning  asoschisi 
sifatida kirib keldi.  
                                                           
A.Mansurov. «Qur'oni Karim» ma'nolarining tarjimasi, «Mulk» surasining 15-oyatidan. 

---

38 
 
XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  marjinalizm  deb  atalgan  oqim  vujudga  kelib, 
shakllana  boshladi.  (Inglizcha  so`zdan  olingan  va  «oxirgi  qo`shilgan»  –  degan  ma'noni  beradi). 
Uning  asoschilari  Avstriya  iqtisodiy  maktabining  namoyondalari  Karl  Menger,  Fon  Vizer,  Bem 
Bavrek  va  boshqalar  bo`lib,  ular  tomonidan  «qo`shilgan  tovar  nafligi,  qo`shilgan  mehnat  yoki 
resurs  unumdorligi»  –  degan  nazariyalar  ishlab  chiqildi.  Marjinalizm  nazariyasi  aniq  olingan 
tovarga  bo`lgan  talab  va  uning  bahosi  o`rtasidagi  bog`liqlik  hamda  o`zaro  ta'sirni  tahlil  qilishda 
keng qo`llaniladi. 
 Iqtisodiyot  nazariyasining  yana  bir  muhim  yo`nalishlaridan  biri  monetarizm  deb  ataladi. 
Uning asoschisi – Milton Fridman. 
  Markaziy  Osiyoda  iqtisodiy  fikrlarning  rivojlanishi  Forobiy,  Ibn  Sino,  Beruniy,  Yusuf 
Xos Hojib, Alisher Navoiy  va boshqa dunyoga mashhur olimlar nomlari bilan bog`liq. 
Ularning  asarlarida  iqtisodiy  fikrlar  hali  falsafiy  va  butun  ijtimoiy  bilimlar  majmuidan  
ajralmagan bo`lsa-da, katta ahamiyatga ega edi. 
Forobiy va Ibn Sino qarashlarida insonning ehtiyojlari to`g`risidagi ta'limot markaziy o`rin 
egallar edi. 
Iqtisodiyot fanining tarixiga qilingan o`ziga xos sayohat natijasida uning asosiy maktablari 
va  yo`nalishlari  bilan  tanishuvdan  so`ng  iqtisodiyot  nazariyasining  predmetiga  ta'rif  berish 
mumkin. 
Iqtisodiyot  nazariya  -  kishilarning    cheklanmagan  ehtiyojlarini  to`laroq  qondirish 
maqsadida  cheklangan  resurslardan  foydalanishning  eng  samarali  yo`llarini  izlash  sharoitida 
kishilik  jamiyati  rivojlanishining  qonunlari  va  qonuniyatlarini  o`rganish  bilan  shug`ullanuvchi 
fandir. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi to`g`risidagi fan 
bo`lib, uning predmeti ishlab chiqarish munosabatlaridir. 
Ishlab  chiqarish  munosabatlari-bu  hayotiy  ne'matlarni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 
ayirboshlash  va  iste'mol  qilish  jarayonida  kishilar  o`rtasida  ob'ektiv  yuzaga  keladigan 
munosabatlar. 
Iqtisodiyot nazariyasi tarkiban o`z ichiga mikroiqtisodiyot (alohida iqtisodiy sub'ektlarning 
xatti-harakati)  va  makroiqtisodiyot  (butun  milliy  iqtisodiy  tizim  xatti-harakati  va  amal  qilishi)ni 
oladi.  Uning  tarkibida  yana  mezoiqtisodiyot  (milliy  iqtisodiyotning  alohida  kichik  tizimlari  yoki 
xalq  xo`jaligi  tarmoqlari  xatti-harakati)  va  supermakroiqtisodiyot  (butun  jahon  iqtisodiyotining 
xatti-harakati)ni ajratib ko`rsatish mumkin. 
Iqtisodiyot  nazariyasining  asosiy  vazifasi-iqtisodiy  hodisalarning  shunchaki  talqinini 
berish  emas,  balki  ularning  o`zaro  bog`liqligi  va  o`zaro  aloqadorligini  ko`rsatish,  ya'ni  iqtisodiy 
hodisalar,  jarayonlar  va  qonunlar  tizimini  yoritib    berishdan  iborat.  Shu  bilan  u  boshqa  aniq 
iqtisodiy fanlardan farq qiladi. 
Iqtisodiy kategoriyalar va qonunlar. 
Iqtisodiyotda turli hodisalar, jarayonlar, ular o`rtasidagi aloqalar o`rganilganda, ular konkret 
sharoitda  (masalan,  korxonada)  tekshirilmaydi,  balki  umumnazariy,  ya'ni  qonun-kategoriyalar 
darajasida ilmiy jihatdan izohlab beriladi.   
   Har bir fan o`z predmetini kategoriyalar yordamida tekshiradi. 
Iqtisodiy kategoriyalar – bu iqtisodni o`rganishda  qo`llanadigan  nazariy tushunchalar  bo`lib, ular 
real iqtisodiy voqelikning ilmiy in'ikosi, ifoda etilishidir. 
  Kategoriyalar  –  ilmiy  fikrlash  mahsulidir.  Ularni  kundalik  hayotda  uchraydigan  tushunchalardan 
farqlash  zarur.  Masalan,  kundalik  hayotda  bozor  deganda,  ko`pchilik  yig`ilib  savdo  qilinadigan 
joy  tushuniladi.  Nazariyada  esa  bozor  deganda  joy  emas,  pul  yordamida  ayirboshlash,  ya'ni 
kishilar o`rtasida oldi-sotdi munosabatlari anglanadi. Nazariyada kategoriyalar guruhlarga bo`linib 
o`rganiladi: 
Umumiqtisodiy  kategoriyalar–  iqtisodiy  taraqqiyotning  hamma  bosqichlariga  xos  bo`lgan,  lekin 
ijtimoiy-iqtisodiy  sistemaga  aloqasi  bo`lmagan  umuminsoniy  munosabatlarni  ifodalovchi 
kategoriyalar. 

---

39 
 
1.
 
Formatsion-maxsus  kategoriyalar–  iqtisodiy  taraqqiyotning  muayyan  tarixiy  bosqichiga 
xos  bo`lgan,  ijtimoiy-iqtisodiy  sistemaning  tabiatiga  aloqador,  o`tkinchi  munosabatlarni 
ifodalovchi maxsus kategoriyalar. 
2.
 
Davriy-oraliq  kategoriyalar  –  umuminsoniy  xarakterdagi,  lekin  bir  necha  iqtisodiy 
sistemalar sharoitida amal qiluvchi, uzoq tarixiy davrda saqlanuvchi, ammo o`tkinchi mazmundagi 
iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyalar. 
Iqtisodiyot  nazariyasida  iqtisodiy  hodisalarning  belgilari  umumlashtirish  asosida  qonunlarda 
ta'riflanadi.Iqtisodiy qonunlar – iqtisodiy jarayonlarning turli muhim tomonlari o`rtasidagi muhim 
takrorlanib va yuzaga kelib turadigan uzviy iqtisodiy zaruratni  taqozo etuvchi sabab-oqibat, aloqa 
bog`lanishlaridir.