Anorganik kimyo fanidan majmua
251
10
V +
1
n =
4
He
+ 7
Li
5 0 2 3
Bor birikmalari neytronlarni ushlab qolishi yadro
texnikasida katta
ahamiyatga ega. Ulardan yadro jarayonlarini sekinlashtiruvchi modda sifatida
qo’llaniladi.
Olinishi:
B
2
O
3
+ 3Mg = 3MgO + 2B
KBF
4
+ 3Na = 3NaF + KF + B
Toza bor bor ftoridni elektroliz qilib olinadi. Bunda vodorod ham hosil
bo’ladi. Reaksiyada borni tozaligi 99,5 % tashkil etadi.
Eng toza bor bor bromidni termik parchalab olinadi. Bunda reaksiya
vodorod ishtirokida boradi:
2BBr
3
+ 3N
2
= 2B + 6HBr reaksiya 1000-2000
0
C tantal simi
katalizatorligida boradi.
Bor olish uchun borning vodorodli birikmalarini parchalash ham mumkin:
B
2
H
6
= 2B + 3H
2
, bunda kristall bor olinadi.
Kimyoviy xossalari. Odatdagi temperaturada bor havo kislorodi ta’siriga
chidamli, lekin 700
0
C yonadi.
4B + 3O
2
= 2B
2
O
3
+ 1171,1 kJ/mol
Odatdagi sharoitda faqat ftor bilan oksidlanadi:
2B + 3F
2
= 2BF
3
Temperatura ta’sirida xlor, brom va oltingugurt bilan ta’sirlashadi:
400
2B + 3Cl
2
= 2BCl
3
N
2
+ 2B = 2BN (bor nitridi)
2B + 2NH
3
= 3H
2
+ 2BN
Kuchli qizdirilganda bor aktivligi barqaror oksidlar (SiO
2
,P
2
O
5
) nisbatan
qaytaruvchi xossalarini namoyon etadi.
3SiO
2
+ 4B = 2B
2
O
3
+ 3Si
2B + 3H
2
O = B
2
O
3
+ 3H
2
Borga konsentrlangan va issiq HNO
3
, H
2
SO
4
va zar suvi ta’sir
qiladi bunda
ortoborat kislota hosil bo’ladi.
B + 3HNO
3
= H
3
BO
3
+ 3NO
2
2B + 3H
2
SO
4
= 2H
3
BO
3
+ 3SO
2
Bor metallar bilan boridlar hosil qiladi:
M
4
B, M
2
B, MB, M
3
B
4
, MB
2
, MB
6
.
D-elementlar boridlari juda qattiq va issiqqa chidamli moddalar (2000-
3000
0
) va kimyoviy barqaror (Sg
4
V, SgV, SgV
2
); xrom sirkoniy, titan, niobiy va
tantal bilan borning rotishmalari reaktiv dvigatelllari tayyorlashda ishlatiladi,
ulardan gaz trubinalari tayyorlanadi.
Borning galoidli birikmalari.
BF
3
-gaz, BSl
3,
va BBr
3
suyurlik va BI
3
qattiq modda.
B
2
O
3
+ 3CaF
2
+ 3H
2
SO
4
= 2BF
3
+3CaSO
4
+3 H
2
O
B
2
O
3
+ C + 3Cl
2
= BCl
3
+ 3CO
Anorganik kimyo fanidan majmua
252
BF
3
va BCl
3
organik kimyoda katalizator sifatida ishlatiladi. Borning
galloidli birikmalari gidrolizga uchraydi:
BCl
3
+ 3H
2
O = H
3
BO
3
+ 3HCl
Bor angidridi ikki xil allotropik shakl o’zgarish holatida uchraydi. Ulardan
biri kristall bor angidridi.
Borning nitridlari BN. Or grafit geksagonal modifikasiya. Olti halqali siklda
bor azot ketma-ket keladi.
Qora rangli kristall modifikasiya, borazon yoki elbor deyiladi. Borazon
tetragonal modifikasiyaga ega. Borazon juda qattiq
va qattiqligi olmosdan
qolishmaydi. havoda qizdirilganda borazon 2000
0
C da oksidlanadi. Olmos bo’lsa
900
o
C da yonib ketadi. Borazon dielektrik.
BORNING GIDRIDLARI
Olinishi va xossalariga ko’ra silanlarga o’xshaydi:
2BCl
3
+ 6H
2
= B
2
H
6
+ 6HCl
bor etan - gaz
2BCl
3
+ 6NaOH = B
2
H
6
+ NaCl
6MgB
2
+ 12HCl = H
2
+ B
4
H
10
+ 6MgCl
2
+ 8B
B
2
H
6
B
4
H
10
B
5
H
9
B
6
H
10
B
1O
H
14
gaz gaz gaz
suyuq qattiq
-92,6 18 48,6 215
B
2
H
6
ikki yadroli birikma
H H H
B B (BH
3
---BH
3
)
H H H
B
4
H
10
(BH
3---
BH
3
---B
2
H
4
)
H
Borovodorodlar kimyoviy aktiv havoda o’z-o’zidan oksidlanadi va ko’p
issiqlik chiqazadi (masalan, B
2
N
6
-2025 kJ/mol). Misol uchun S
2
N
6
-1425 kJ/mol
.
Borning gidridlari suv ta’sirida parchalanib vodorod hosil qiladi:
B
2
N
6
+ 6H
2
O = 2N
3
BO
3
+ 6H
2
Ko’p borovodorodlar qo’lansa hidga ega va juda zaharli.
4BF
3
+ 3H
2
O = H
3
BO
3
+ 3HBF
4
vodorod tetraftorborat
Na/BF
4
/ + 4BF
3
= 2B
2
H
6
+ 3Na/BF
4
/
Ortoborat kislota oq kristall modda. Ortoborat kislota suvda kam eriydi,
temperatura ortishi bilan eruvchanligi ortib boradi. Juda kuchsiz kislota
hisoblanadi. Odatdagi kislotalardan
farqli ravishda, undan proton ajralishi OH
-
ionlarini birikishi hisobiga bo’ladi:
B(OH)
3
+ H
2
O= /B(OH)
4
/
-
+ H
+
Anorganik kimyo fanidan majmua
253
Qizdirilganda H
3
BO
3
suv ajratib HBO
2
ga aylanadi:
H
3
BO
3
= HBO
2
+ N
2
O = B
2
O
3
+ H
2
O
Na
2
B
4
O
7
+ H
2
SO
4
= Na
2
SO
4
+ H
2
B
4
O
7
Agar issiq buraga sulfat kislota qo’shilsa ortoborat kislota hosil bo’ladi.
Na
2
B
4
O
7
+5H
2
O + H
2
SO
4
= 4H
3
BO
3
+ Na
2
SO
4
H
3
BO
3
ni mol miqdorda ishqor bilan neytrallanishda -B-O-B- bog’lari hosil
bo’ladi:
4H
3
BO
3
+ 2NaOH + 3H
2
O = Na
2
B
4
O
7*
10H
2
O
CaO + B
2
O
3
= Ca(BO
2
)
2
kalsiy metaborat
Na
2
B
4
O
7
+ CaO = 2NaBO
2
*Ca(BO
2
)
2
Metall oksidlarini eritish xossasidan foydalanib
buradan metallarni payvand
qilish uchun ishlatiladi.
3Na
2
B
4
O
7
+ 3H
2
O = 6NaBO
2
+ 2Fe(BO
2
)
3
Burani gidrolizi;
Na
2
B
4
O
7
+ 3H
2
O = 2NaBO
2
+ 2H
3
BO
3
NaBO
2
+ 2H
2
O = NaOH + H
3
BO
3
Ortoborat kislota spirtlar bilan murakkab efirlar beradi:
H
3
BO
3
+ 3S
2
N
5
OH = B(S
2
N
5
)
3
+ 3H
2
O
Agar ingichka uzun nay orqali yopiq idishdan bor etilefiri qizdirib chiqarilsa
u juda yaxshi yonadi.
Oxirgi paytlarda bororganik birikmalar katta ahamiyatga ega bo’lmoqda.
B-O-B, -B-N-B-, B-R-B, B-S-B. Masalan B
3
N
3
H
6
-borazol, juda qizirarli,
rangsiz suyuqlik. Tarkibi va strukturasi benzolga o’xshaydi. Shuning uni
noorganik benzol deb yuritiladi. Xuddi shunaqa birikmalar difenil va naftalinga
o’xshash bo’ladi. Bu moddalar raketa yorilg’isi sifatida ishlatiladi.
Borning azot bilan birikmalari uglevodorodlarga o’xshaydi:
CH
3
-CH
3
CH
2
=CH
2
CH=CH
H
3
N-NH
3
H
2
N-NH
2
NH-NH
borazan borazen borazin
B-N dagi to’rtinchi bog’ sp
3
gibridlanish tufayli yuzaga kelgan. Bunda N
ning bog’lanmagan elektronlar jufti va V da sp
3
gibrid orbital
hosil qilishda ishtirok
etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
