171
∆V
= P
Q
∆T = P
Q
∆T
(4.40)
Bundan ko‘rinib turibdiki, datchikning chiqish kuchlanishi haroratning
ortishiga va zaryad bo‘yicha piroelektrik koeffitsiyentga to‘g‘ri proporsional va
uning qalinligiga teskari proporsional bo‘ladi.
Piroelektrik sezgir element haroratlar o‘zgarishiga tortilganda, harorat
o‘zgarishi bilan uning qutblanishi ham (kristallning ichida induksiyalanadigan
elektr zaryadi ham) o‘zgaradi. 4.14- rasmda qutblanishning haroratga tiplashgan
bog‘lanishi ko‘rsatilgan.
P
V
kuchlanish bo‘yicha piroelektriklik koeffitsiyenti
qutblanish egri chizig‘ining egilishiga mos keladi. Kyuri nuqtasiga yaqinlashganda
bu koeffitsiyent keskin o‘sadi, bu mazkur harorat diapazonida qutblanishning
g‘oyib bo‘lishi va piroelektriklikning yo‘qolishi bilan izohlanadi. Qutblanish egri
chizig‘ining nochiziqliligi harorat ortishi bilan datchikning sezgirligining ortishi
bilan tushuntiriladi deb taxmin qilinadi.
4.14 - rasm. Piroelektrik kristallning qutblanishi
172
Piroelektrik materialni tanlashda issiqlik energiyasining elektr energiyasiga
aylanishining samaradorligini hisobga olish zarur bo‘ladi, uni
bog‘lanish
piroelektrik koeffitsiyenti bo‘yicha baholash mumkin (
k
r
– k
bog‘lanish
pyezoeletrik koeffitsiyentining analogi bo‘lib hisoblanadi). Bu koeffitsiyent
piroelektrik samaradorlik
∆T/T
a
eng chekka Karno qiymatidan necha marta past
ekanligini ko‘rsatadi.
Piroelektrik datchiklarni ishlab chiqarish uchun boshqa materiallardan ham,
masalan, litiy tantalat va piroelektrik keramikadan ham foydalaniladi. Polimer
plenkalarni qo‘llash etarlicha keng ommalashmoqda. Keyingi yillar mobaynida
yupqa piroelektrik plenkalalarni ishlab chiqarish texnologiyalari intensiv ravishda
ishlab chiqildi. Qo‘rg‘oshin titanatini (PbTiO
3
) qo‘llash ayniqsa istiqbolli bo‘lib
hisoblanadi, u ferroelektrik keramik materiallar sinfiga kiradi va yuqori
piroelektrik koeffitsiyentga va Kyuri haroratiga (490
atrofida) ega.
4.15-rasmda uning kirishiga bosqichli issiqlik funksiyasi berilganda
piroelektrik
datchik
uchun
qurilgan
vaqt
diagrammalari
ko‘rsatilgan.
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, elektr zaryadi o‘zining pik (eng yuqori)
qiymatiga amalda lahzada erishadi, so‘ngra
τ
T
issiqlik vaqt doimiysi
bilan kamaya
boshlaydi. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin: qiziganda qutblanish dastlab
kristall materialning bir necha atom qalinlikdagi eng yuzadagi qatlamlarida sodir
bo‘ladi, bu atomlarning harorati lahzada maksimal qiymatgacha o‘sadi. Bunda
materiallarda maksimal qutblanishni chaqiradigan yuqori harorat gradienti vujudga
keladi. Shundan keyin issiqlikning butun piroelektrik bo‘ylab tarqalishi sodir
bo‘ladi, bu issiqlikning bir qismi
S
issiqlik sig‘imining qiymatiga proporsional
tarzda uning massasi tomonidan yutiladi, boshqa bir qismi esa
R
issiqlik qarshiligi
orqali atrof-muhitga beriladi. Bularning barchasi dastlabki zaryadning kamayishiga
olib keladi. Issiqlik vaqt doimiysi datchikning issiqlik sig‘imini uning issiqlik
qarshiligiga ko‘paytirish bilan aniqlanadi:
τ
T
= CR = cAhR
(4.41)
173
Bunda
s
– sezgir elementning solishtirma issiqlik sig‘imi.
R
issiqlik qarshiligi
konveksiya, issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik nurlanishi orqali atrof-muhitga
barcha issiqlik yo‘qolishlarining funksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Past chastotali
qurilmalarda katta issiqlik vaqt doimiysiga ega bo‘lgan datchiklarni qo‘llash
maqsadga muvofiq bo‘ladi, tezkor harakatlanuvchi tizimlarda esa (masalan, lazer
impulьslarini o‘lchaydigan tizimlarda)
τ
T
anchagina past bo‘lishi lozim.
τ
T
ni
kamaytirish uchun piroelektriklar ba’zan issiqlikni olib ketuvchilar (alyuminiy
yoki mis bo‘laklari) bilan qoplanadi.
Piroelektrik datchikka juda katta issiqlik sig‘imiga ega bo‘lgan issiqlik
manbai ta’sir ko‘rsatadi deb faraz qilamiz, shu sababli uning o‘zining issiqlik
sig‘imini hisobga olmaslik mumkin bo‘ladi. Shunda muhitning
T
b
harorati
o‘lchashlarni o‘tkazish paytida doimiy bo‘ladi, datchikning harorati esa vaqtning
funksiyasi bo‘lib hisoblanadi va detektorning zichligi, solishtirma issiqlik sig‘imi
va qalinligi bilan belgilanadi. Agar kiruvchi issiqlik oqimi bosqichli funksiya
formasiga ega bo‘lsa, datchik esa havo muhitida ishlasa, chiqish toki uchun
quyidagi approksimatsion ifodani yozish mumkin:
i =
(4.42)
bunda - tokning yuqori qiymati.
4.15- rasmda
Q
zaryad va
V
kuchlanish hech qachon nolgacha pasaymasligi
ko‘rsatilgan. Nima uchun shunday bo‘lishini ko‘rib chiqamiz: piroelektrik issiqlik
energiyasini datchikning
a
tomonidan oladi (4.12- rasm), buning hisobiga
materialning harorati ortadi. Haroratning ortishi datchikda zaryadning sapchishiga
olib keladi so‘ngra u
vaqt doimiysi bilan kamayadi. Biroq datchik sovuqroq
muhit bilan kontaktda bo‘ladigan, u orqali issiqlik energiyasining yo‘qolishi, ya’ni
datchikning sovushi sodir bo‘ladigan yana bir
b
tomonga ega. Sezgir elementning
a
va
b
tomonlari turlicha haroratning ta’siriga tortilishi tufayli piroelektrik orqali
doimo issiqlik oqimi o‘tadi. Piroelektrik datchikning chiqishidagi elektr toki u
orqali o‘tadigan issiqlik oqimining formasini har doim takrorlaydi. Aniq
o‘lchashlarni o‘tkazish bilan shunga ishonch hosil qilish mumkinki, piroeletrik
174
sensorning chiqish kuchlanishi issiqlik oqimining kattaligiga proporsional bo‘lgan
V
0
doimiy qiymatiga teng bo‘ladi.
4.15- rasm. Piroelektrik sezgir elementning bosqichli issiqlik funksiyasiga
reaksiyasi
Do'stlaringiz bilan baham: