J kamolov, II. Ismoilov



Download 7,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/251
Sana15.01.2022
Hajmi7,98 Mb.
#366401
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   251
Bog'liq
Elektr va magnetizm kulon qonuni

BBK  22.33я73
ISBN  978-9943-13-049-4
©  «IQTISOD-MOLIYA»,  2007


KIRISH
0 ‘z zamonasida yunon to £quvchi  qizlari mokining uchiga o ‘matilgan 
qahrabo  to ‘qish  jarayonida  ip  tolalarigategib  ishqalanishi  natijasida, 
o £ziga yengil narsalarni tortish xususiyatiga ega bo‘lib qolganini sezishgan. 
T o£quvchi  qizlar  sezgan  bu  hodisa  «qahrabo  hodisasi»  deb  nom langan 
b o lsad a,  keyinchalik  «elektr  hodisa»  deb  atala  boshlandi.  Ishqalanish 
natijasida o'ziga yengil jism larni tortish xususiyatiga ega b o lish  hodisasi, 
«elektrlanish» deb, bunday xususiyatga ega boigan jismlar esa «elektrlangan» 
(yoki elektr zaryadga ega) jism lar deb yuritila boshlandi.  Tajriba asosida 
elektrlangan jism larning  o ‘zaro ta ’siri bir-birlarini tortishish yoki itarish 
ko£rinishida namoyon b o £lishi aniqlangan.  O 'sha davrda ikki tu r zaryadlar 
borligi qayd qilinib, teriga shisha ishqalanganda, shishada hosil bo‘o £lgan 
zaryad shartli ravishda «musbat», terida hosil b o ig a n  zaryad esa «manfiy» 
deb  olingan.  Shuningdek,  ebonit junli  m atoga  ishqalanganda  ebonit  — 
manfiy,  m ato  —  musbat  zaryadga  ega  b o ia d i.  Bir  xil  ishorali  zaryadlar 
o £zaro itarishishi, har xil ishoralilari esa tortishishi tajribalarda aniqlangan. 
K o£p  asrlar o £tib,  nihoyat XVI  asrda ingliz olimi V.  G ilbert  qahrabodan 
boshqa  20 dan ortiq  m odda o £zaro  ishqalanganda  ham  tortish  xossasiga 
erishishlarini aniqlagan.
O radan qariyb 200 yil o £tgach, V.  Franklin,  М.  V.  Lomonosov va  G. 
V.  Rixman  (XVIII  asr)  o £z  tajribalari  bilan  atm osferada  ro £y  beradigan 
«yashin»  elektr hodisasi  ekanligi isbot  qilganlar.  N ihoyat,  XVIII asrning 
oxirlarida  (1784—1785  yillar)  SH.  K ulon  o £zi  yasagan  buralm a  tarozi 
yordamida  o £tkazgan  tajribasi  asosida  elektr  zaryadlar  orasidagi  o £zaro 
ta ’sir  kuchini  ifodalovchi  qonunni  topgan.  Shundan  so£ng,  keyingi  ikki 
asr  ichida  ko‘p  m am lakatlarda  tadqiqot  ishlarini  olib  borgan  olim lar 
o £zlarining  kuzatish  va  tajribalari  asosida  duch  kelgan  yangi  dalillarni 
gipotezayoki  nazariyabilan  tushuntirishgauringanlar. Olimlar,  nuqtaviy 
elektr  zaryadlar,  elem entar  magnit  qutblari  yoki  ikkita  parallel  elektr 
toki  elem entlari  orasidagi  o £zaro  ta ’sir  kuchi  mavjudligini  kuzatgach, 
XIX  asrning  ikkinchi  yarmigacha  N yutonning  butun  Olam  tortishish 
qonuniga taqlid qilib, uzoq (masofadan) ta ’sir bor deb qaraganlar. Amper, 
Puasson,  Gauss,  Ostrogradskiy,  Veber,  K irxgof  kabi  olim lar  rasmiy
3


iuaklda matematik apparatdan foydalanib, nazariy hisoblagan boiishlariga 
qaramay, uzoqdan ta ’sir boiishining fizik m a’nosi ochilmay qolgan.
Elektr va magnit maydon nazariyasining asoschisi  Faradey jismlarning 
elektrlanishi yoki magnitlanishida ularni o ‘rab olgan efirda elastik defor- 
matsiya va bunga b ogiiq taranglik va bosim kabi qandaydir o ‘zgarish ro ‘y 
berishi asosida jismlarning elektromagnit o‘zaro ta’sjrini tushuntirgan. o ‘zaro 
t a ’sir  kuchlari  mavjud  b o ig a n   bu  fazoni 
elektromagnit  maydon
  deb 
ataganlar.
Faradey aytgan elektromagnit  maydonning mavjudligi haqidagi fikmi 
oradan  20—25  yil  o ‘tgach,  Maksvell  rivojlantirdi.  Maksvell  tajribadan 
topilgan  qonunlarni  um um lashtirib,  o ‘z  nazariyasining  asosiy  teng- 
lam alarini  oldi.  Bu  tenglam alar  asosida  elektromagnit  to ‘lqinlarning 
mavjudligini,  yorugiikning  elektromagnit  tabiatini  nazariy kashf qiladi. 
E lektrom agnit  to iq in la rn i  b irinchi  b o iib   G .  G ers  tajrib ad a  oldi. 
Elektromagnit to iq in  mexanik to iq in  b o im ay , vakuumda 300000 km /s 
tezlik bilan  tarqaluvchi  to iq in   b o iib ,  materiyaning  maxsus  shakli  kabi 
mavjuddir.
XIX  asrning  oxiri  va  XX  asrning  boshlariga  kelib  Lorens  Maksvell 
nazariyasini rivojlantirib,  klassik elektron nazariyaga asos soldi.
Shunday  qilib,  ko‘p  asrlar  davomida,  elektr  va  magnetizm  haqida 
tajriba  va  nazariy  m a iu m o t  rivojlanib,  elektr  va  m agnit  m aydon 
tushunchalari,  ularning tabiati  haqidagi  fikrlar shakllana bordi.



Download 7,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   251




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish