J kamolov, II. Ismoilov


-§.  Elektr  maydonda  o ‘tkazgichlar



Download 7,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/251
Sana15.01.2022
Hajmi7,98 Mb.
#366401
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   251
Bog'liq
Elektr va magnetizm kulon qonuni

8-§.  Elektr  maydonda  o ‘tkazgichlar
0 ‘tkazgich  m oddada,  asosan  m etallarda,  erkin,  kristall  panjara 
tugunlariga bog‘liq b o lm ag an  elektronlar mavjud,  ular gaz molekulalari 
kabi metall ichida tartibsiz harakatda b o ia d i. Agar biror m etall b o lag in i 
elektr zaryadlangan jism yaqiniga keltirsak, undagi elektronlar bir tomonga 
o ‘tib,  qarshi  tom onida elektronlar  kamayadi va  u  musbat  zaryadlanadi. 
Shu holda ikki qismga ajratilgan metalldagi musbat va manfiy zaryadlami 
bir-biridan  ajratish  mumkin  (ta’sir  bilan  zaryadlash  yoki  elektrostatik 
hodisani eslang).
Awal ikkita A va V metall silindrchalami izolyatsiya qilingan gorizontal 
holda (26-rasm) shtativda o ‘rnatib, ulami alohida-alohida elektroskoplarga 
o ‘rnatamiz.  Elektroskop  strelkalari  nolni  ko‘rsatib turadi,  silindrchalami 
yaqinlashtirib bir-biriga tegizganimizda ham elektroskoplar nolni ko£rsatadi. 
So‘ngra biror zaryadlangan sharchani yaqinlashtirsak, har ikkala elektroskop 
ham  zaryad borligini ko‘rsatadi, ularning strelkasi og‘adi,  shu holda ikkita 
silindrchani  bir-biridan  uzoqlashtiram iz,  lekin  elektroskop  strelkasi 
og‘ganicha qoladi. Bu tajriba ko‘rsatadiki, keltirilgan 
В
 sharcha zaryadi musbat 
b o lsa,  A  metall  silindrchaning 
manfiy  zaryadlari,  ya’ni  elektronlari 
В
 
tom on  o £tib,  musbat  zaryadlari  esa 
V
 silindrcha  tom on  kuchadi. 
V
 ning 
elektronlari 
A
  silindrchaning  musbat  zaryadga  yaqin  tom oniga  ko‘chib, 
uning karshi tom onidan ketishi bilan o £rnini musbat zaryadlangan zarralar 
egallaydi.  Keyin  shu  holda  musbat  zaryadli 
В
  sharni  silindrchadan 
uzoqlaashtirsak,  musbat  va  manfiy zaryadli  elektroskoplaming strelkalari 
og£ganicha qoladi.  Bundan ko£rinadiki, metallarda erkin elektronlar bo£lib, 
tashqi  maydon  ta ’siri  metall-kristall  jismdagi  musbat  tugunlardan  ozod 
holda bo£lgan  elektronlar,  manfiy zaryadlar bir tom on,  musbat  zaryadlar 
o £nga qarama-qarshi tom onda to £plangan bo£ladi. Agar 
A
 va  Fsilindrchalar 
musbat  zaryadli 
В
  shar  uzoqlashgandan 
so£ng  yaqinlashtirib,  bir-biriga  tegizilsa, 
ularning  zaryadlari  neytrallashib,  elek­
troskop  strelkalari  nolni  ko£rsatadi.
Demak, metall  (o£tkazgich)larda erkin 
elektronlar mavjud bo£lib,  tashqi maydon 
ta’sirida maydon kuch chiziqlari yo£nalishiga 
qarshi tomon yo'nalimda harakat qilishlari 
mumkin.  Ammo  metallga bir jinsli tashqi 
e le k tr   m a y d o n   t a ’s ir  e tm a s a ,  u la r
2  7


tarkibidagi erkin elektronlarning tar- 
tibsiz  harakati  tufayli  tok  xosil  bo ‘l- 
maydi.  Bir  ismli  zaryadlar  (erkin 
elektronlar)  bir-biridan  uz'oqlashadi 
va ulami metallning sirtiga to‘planishga 
olib keladi.
27-rasm.
Endi  o ‘tkazgichlar  sirtida  elektr 
zaryadlarining  taqsim lanishini  qa- 
raylik.  Buning uchun izolyator dastali 
metall  sharchadan  foydalanamiz. 
D
 
iz o la to r  u stu n ch ad a g i  kavak  AV
shakldagi  metall jismni  o ‘rnatib,  uni  elektrlaymiz  (27-rasm).
So‘ngra izolator dastaga o £matilgan va elektroskopga sim orqali ulangan
S  metall sharchani idish devorining turli joylariga tegizamiz. Alohida 
A
 ga 
yoki alohida V ning ichki qismiga tegizib,  sharchaning prujina-sim orqali 
ulangan elektrom etr ko‘rsatishini kuzatsak,  ko£ramizki, 
A
 da zaryad ko£p 
bo£lgani uchun .strelka ko£proq va  К da zaryad kam bo£lgani uchun strelka 
kamrok og£adi.  Bundan zaryad zichligi 
A
 da katta, 
Vda
 esa kamligi kuzatiladi.
Agar jism  28-rasmda  ko£rsatilgan  sim  to £r  shaklida  b o £lsa,  to £rning 
tashqi  sirtida  zaryad  zichligi katta,  ichki  (botiq)  qismida  kam.  Jismning 
sirti kamaya borib,  simning uchi kichik bo£lsa, zaryadlar zichligi shunday 
ko'payadiki, undan elektronlar chetga ucha boshlaydi.  Buni Franklin parragi 
(g'altagi)  aylanishidan  kuzatamiz  (29-rasm).
Agar  elektrometrga  ulangan  sinov  sharcha  S  ni  uzib  olm asdan  (27- 
rasm)  tashqi  sirt  b o£ylab  surilsa,  elektrom etr  ko£rsatishi  —  potensial 
ham m a joyda bir xil ekanligini ko‘rsatadi.
28-rasm.
29-rasm.
2  8


Vertikal  o ‘qning  ingichka  uchida  osilgan 
yengil  silindrning  qaram a-qarshi  tom onidan 
yaqinlashtirilgan metall uchlaridan zaryadlami 
uchib  chiqishi  natijasida  elektr shamol  hosil 
b o iib, silindrning aylanma harakatini kuzatish 
m um kin  (30-rasm).
Bulardan tashqari, metall to £r ichida zaryad 
bolmasligi hodisasidan kuzatuvchini yoki ba’zi 
asboblarni  elektrostatik  himoya  qilishlarda 
foydalanish  mumkin.

Download 7,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   251




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish