|
XIII.2. Ontogenezda emotsiyalar va hissiyotlar rivojlanishining
umumiy qonuniyatlari.
Bola faoliyati, atrof olamni va o’zini bilishi, kattalar va
tengdoshlar bilan bo’lgan munosabat jarayonida xilma xil
emotsiyalar hamda hissiyotlami o ’zidan o ’tkazadi. U atrofda ruy
berayotgan
hamda
uzi
qilayotgan
narsalarga
muayyan
munosabatda buladi. Ana shu munosabat bolada malum bir
emotsiyalar
va
hissiyotlami
tug’diradi.
Emotsiyalar
va
hissiyotlar ham voqelikni aks ettirishning o ’ziga xos shakli. U
bolaning atrof olamga bo’lgan munosabati, biror bir ehtiyojning
qondirilishi yoki qondirilmasligi tufayli vujudga keluvchi ichki
kechinmalarida namoyon bo’ladi.
Emotsiya va xissiyotlar rivojlanishining quyidagi umumiy
yo’nalishlarini
ajratib
ko’rsatish
mumkin:
bola
xayotiy
vaziyatining
o’zgarishiga
bog’liq
ravishda
emosional
holatlaming
shakllanishi;
emotsiyalar
asosida
oliy
xissiyotlarning shakllanishi: emotsiya va xissiyotlaming shaxsiy
tuzilmalar orasida yangi tuzilma sifatida shakllanib borishi.
Emotsiya va hissiyotlaming ontogenezdagi rivoji muayyan
o ’z qonunlariga ega:
1.
Dastlab, ontogenezda
oddiy
kechinmalami
ifodalovchi
emotsiyalar
paydo
bo’ladi.
Bu
kechinmalar
tabiiy
ehtiyojlaming qondirilishiga bog’liq ravishda vujudga keladi.
(qondirilsa - ijobiy, qondiriltnasa - salbiy emotsiyalar vujudga
k elad i). Bunday emotsiyalar hayvonlarda ham mavjud. Biroq
boladagi eng oddiy emotsiyalardan hayvonlardagi eng oddiy
emotsiyalardan farqlash
kerak.
Chunki
emotsiyalaming
namoyon bo’lish shakli insonda sosial xarakterga ega.
-81
-
2 yoshdan
boshlab
bola
uchun
bolalarning
shodlik,
hursandchilik, umuman
ijobiy
emotsiyalami
ifodalovchi
reaksiyalami eng informativ (ko’p axborot beradigan) bo’lib
hisoblanadi.
Tajribalardan
birida
2-9
yoshdagi
bolalarga
fotosuratlardan
turli
mimik
reaksiyalami
(xayronlik,
jaxl,
qo’rquv, xursandchilik va boshqalami ifodalovchi reaksiyalami)
aniqlab olib, so’ngra ko’rsatib berish taklif etilgan. Tajribadan
shu
narsa
malum
bo’ldiki,
bolalar
birinchi
bo’lib
xursandchilikni
ifodalovchi
mimik
reaksiyalami
aniqlay
olganlar.
Ko’rsatib
berishda
ham
eng
oldin xursandlikni
ifodalovchi mimik reaksiyalami aniqlay olganlar. Ko’rsatib
berishda
ham
eng
oldin
xursandlikni
ifodalovchi
mimik
reaksiyalami
aniqlay
olganlar.
Demak,
dastlab
ijobiy
emotsiyalami ko’rsatib beruvchi mimik reaksiyalami aniqlash,
boshqa reaksiyalar orasida tanish va nomoyon eta bilish
qobiliyati shakllanadi.
Shubxasiz,
ijobiy
emotsiyalar
maktabgacha
yoshdagi
bolaning
pisixik
va
jismoniy
taraqqiyotiga
ijobiy ta ’sir
ko’rsatadi. Biroq V.A. Suxomlinskiy
ta ’kidlaganidek, agar bola
shodlikni mehnatsiz, ruxiy kuchlarini ishga solmay qo’lga
kiritaversa, ertami kechmi uning yuragi bir parcha “muz” ga
aylanib qolishi mumkin. Unda sovuqqonlik paydo bo’lishi
mumkin.
2. Emotsiyalaming
rivojlanishi
ulaming
differensiyasi,
kechinmalaming boyib borishi singari ro ’y beradi. Ijobiy
emotsional yoki salbiy emotsional bo’yoqdorlikka ega bo’lgan
kechinmalarga
misol
qilib,
oziqaga
bo’lgan
ehtiyojning
qondirilishi yoki qondirilmasligi tufayli bola o’z boshidan
o’tkazadigan kechinmalami
keltirish
mumlin.
Maktabgacha
yoshdagi bolada salbiy kechinmalar qo’rquv, jaxl, jirkanish,
ijobiy kechinmalar shodlik,
bola mehrining atrofdagilarga
tovlanib
ketishi,
ota-onasiga
qalban,
yaqinlashishi
ko’rinishlarida namoyon bo’lishi mumkin.
3. Bolalar
hissiyotlarining
rivojlanishi
muayyan
ob’ektga
yo’naltirilgan
emotsiyalaming
umumlashishi
sifatida
ro’y
beradi.
Emotsiya
va
hissiyotlaming
shakllangan
tizimida
emotsiyalar boshdan o’tkazilayotgan
hissiyotning namoyon
bo’lishi sifatida gavdalanadi.
-
8 2
-
Maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsiya va hissiyotlar
tizimiga endi-endi
shakllanayotgan bo’Iadi.
Shuning uchun
ulaming
emotsiyalari
ular
kechirayotgan
hissiyotlaming
namoyon
bo’lishi emas,
balki
ko’proq
oliy hissiyotlaming
shakllanishi uchun umumlashtirilishi kerak bo’lgan materialdir.
4.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalar
emosional
sohasining
rivojlanishi
davomida
emosional
kechinmalami
uyg’otuvchi
ob’ektdan sub’ektdan munosabat ajralib boradi. Bola qanchalik
kichik bo’lsa. Uning uchun ob’ekt tavsifi bilan sub’ektiv
kechinmalari tavsifi shunchalik bir-biriga yaqin bo’Iadi. 3 yoshli
betob bola uchun unga ukol qilgan hamshira “yomon xolda”
dir.
Bunda
bola o ’z
emosional
xolatining
salbiy tavsifi
(xarakteristikasi) ni bu xolatning yuzaga kelishiga
sababchi
bo’lgan odamga ko’chirib o’tkazadi.
5. Maktabgacha yoshda emotsiya va xissiyotlaming dinamik va
mazmuniy
tomonlari
rivoj
topadi.
Mazmun
tomonining
rivojlanishi atrof olam xaqidagi bola bilimlarining kengayishi
va chuqurlashishi, bola barqaror (doimo bir xil) munosabata
bo’ladigan predmet va xodisalaming ko’payib borishi
bilan
taqozolanadi. (Shular tufayli emotsiya va xissiyotlar mazmun
jixadan rivojlanadi.)
Dinamik tomonining rivojlanishi bolada
o’z
emotsiyalarini
nazorat
qilish
va
boshqara
olish
ko’nikmalarining shakllanishi bilan taqozoladi.
Emotsiya va
xissiyotlaming
mazmuni
aspekti
(tomon) emotsional
kechirmalarining ob’ektlari, sabablari
bilan
bog’liq. Dinamik
aspekt esa emotsional kechirmalarining chuqurligi, davomiligi
va vujudga kelish chastotasi bilan xarakterlanadi.
Emotsiya
va hissiyotlar
rivojlanishi
boshqa
psixik
prosesslar, ayniqsa, nutqning rivojlanishi bilan
bog’liq. Nutq
yordamida bola o ’z xisiyotlari va emotsiyalarini anglaydi va
boshqaradi. Nutq orqali bolalarda nafaqat biror narsaga ehtiyoj
sezayotganlarini
bildiradilar,
balki
malum bir
tarzda
o’z
kechirmalarini ifodalaydilar.
Bola emotsiyalarining rivojlanishi
muayyan
ijtimoiy
vaziyatlar
bilan
bog’liq.
Bolaning
vaziyatini
tushinish,
vaziyatni
va
undagi
o ’zgarishlami
boshidan
kechirishi
muayyan emosional xolatni xosil q ila d i.
Bola uchun odatiy bo’lgan vaziyatlaming buzilishiga bola
xayot tarzi, kun tartibining o’zgarishi sabab bo’lishi
mumkin.
- 8 3 -
Bu esa bazida stress xolatini yuzaga keltiradi. A.I.Mishkis va
L.G.Golubevaning
m a’lumotlariga
ko’ra
bolalar
yangi
sharoitlarga moslashishi uchun 2 oy talab qilinadi.
Odatiy
vaziyatning
buzilishi
affektiv
reaksiyalami
shuningdek, qo’rquvni keltirib chiqishi mumkun. Affekt (qisqa
mudatli,
j o ’shqin kechadigan emosional reaksiya) bosh miya
po’stlog’i boshqaruv
funksiyasning
sustligi natijasi
bo’lishi
mumkun .
Bolalardagi
o ’zgarish
to’rmozlanishdan
ustun
kelishi
mumkun. Bola ijobiy emotsiyalaming j o ’shqin
ifodalanishini
to’rmozlay
olmasligi
tufayli
qarama- qarshi
(salbiy)
emotsiyalar
paydo
bo’lishi
mumkun.
Masalan, jo ’shqin
xursandchilik ko’pincha yig’i v a k o ’z yoshi bilan tugaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
