Termiz davlat universiteti amaliy matematika kafedrasi «Axborot xavfsizligi» fanidan

7.1-rasm. Simmetrik kalit yordamida shifrlash tizimi 
Foydalanuvchi  A  o‘zining  maxfiy  kaliti  bilan  xabarni  shifrlaydi  va  xabarni  tarmoq  orqali 
jo‘natadi,  qabul  qiluvchi  V  (xuddi  shunday  maxfiy  kalitdan  foydalanib)  xabarni  qayta  tiklaydi. 
Rasmda sxemaning simmetrik ekanligi ko‘rinib turibdi. Chap va o‘ng tomondagi foydalanuvchilar 
bir xil (simmetrik) kalitlardan foydalanishmoqda, shuning uchun bunday turdagi shifrlash simmetrik 
kalit yordamida shifrlash deb yuritiladi. 
 

---

28 
 
Kriptosistemada  simmetrik  kriptografiya  ishlatiladi.  Xabar  jo‘natuvchi  va  qabul  qiluvchi 
incryption va decryption ikkita bir xil namunali kalit ishlatadi. Kalitlarning ikkita vazifasi bor. Bular 
incryption va decryptionni ko‘zatish yoki boshqarish bo‘lishi mumkin. 
Simmetrik kalitlar maxfiy kalitlar ham deyiladi. Chunki bular foydalanuvchi tomonidan maxfiy 
va  himoyalangan  bo‘lishiga  asoslangan.  Agar  buzib  kiruvchi  kalitlarga  ega  bo‘lganida  u  xabarni 
deshifrlay olardi. Simmetrik incryption kaliti ma’lumot almashuvchi har bir juft foydalanuvchi ikkita 
bir  xil  namunali  kalitga  ega  bo‘lishi  kerak.  Bu  shuni  bildiradiki,  A  va  B  ma’lumot  almashishni 
xoxlasa ularning ikkalasi ham ikkita bir xil kalitga ega bo‘lishi shart. Agar A- B va C bilan ham shu 
usulda  muloqat  qilmoqchi  bo‘lsa,  ularning  barida  ikkita  bir  xil  kalit  bo‘lishi  kerak.Bu  qisqa  vaqt 
ichida  yuzlab  do‘stlar  bilan  muloqat  qila  olish  imkoniyatini  kamaytiradi.  Kerakli  odamga  zarur 
kalitlarni saqlash qiyin vazifa to‘g‘diradi
6
. 
Agar  10  ta  odam  bir-biri  bilan  maxfiy  muloqat  qilmoqchi  bo‘lsa,  ularning  har  biri  45  tadan 
kalitga  ixtiyoj  sezadi.  Agar  bu  100  ta  odamni  tashkil  qilsa,  bu  ko‘rsatkich  4950  taga  yetadi.  Bu 
raqamlarni quyidagi formula bilan topish mumkin
1
. 
                                       N= n *(n-1)/2. 
An’anaviy (klassik) shifrlash usullariga o‘rinlarini almashtirish shifrlari, oddiy va murakkab 
almashtirish  shifrlari  va  ularning  kombinatsiyalari  va  modifikatsiyalari  kiradi.  Ta’kidlash  joizki, 
o‘rinlarini  almashtirish  shifrlari  va  almashtirish  shifrlarining  kombinatsiyalari  amaliyotda 
qo‘llanilayotgan har xil turdagi simmetrik shifrlarni tashkil etadi. 
O‘rinlarini  almashtirish  shifrlarida  shifrlanadigan  matnning  harflari  shu  matn  bloki  ichida 
ma’lum qoidalar bo‘yicha o‘rin  almashtiriladi.  O‘rinlarini almashtirish shifrlari  eng sodda va  eng 
qadimiy hisoblanadi. 
Shifrlovchi jadvallar.
 Tiklanish (XIV asr oxirlari) davrining boshlarida o‘rinlarini almashtirish 
shifrlarida shifrlovchi jadvallardan foydalanilgan. Shifrlovchi jadvallarning kaliti sifatida: jadvalning 
o‘lchami; o‘rin almashtirishni belgilovchi so‘z yoki jumla; jadval tuzilishining xususiyati