Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

Ayirboshlash 
jarayonida mahsulotlar ma’lum miqdoriy nisbatda bir-biriga almashtiriladi. 
Ayirboshlash moddiy ne’mat va xizmatlarning bir sub’ektdan ikkinchisiga o’tish jarayonini 
bildiradi. Tarixan olib qarasak, ayirboshlash ikki xil: mahsulot va tovar ayirboshlash shaklida 
yuz beradi. 
 Bir mahsulotni bevosita boshqa mahsulotga ma’lum miqdoriy nisbatda ayirboshlash 
barter
 deyiladi. Bunday ayirboshlash qulay emas. Bunday ayirboshlash kishilik jamiyati 
taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida qo’llanilgan.  
 Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi, rivojlanishi bilan tovar ayirboshlash amal 
qiladi. 
 Bir  mahsulotni  ikkinchisiga  pul vositasida, ma’lum narx asosida, ya’ni oldi-sotdi yo’li 
bilan ayirboshlash— tovar ayirboshlash deyiladi. Bunda tovar pulga ayirboshlanadi, keyin esa bu 
pulga xohlagan boshqa tovar almashtiriladi. U universal ayirboshlash, shuning uchun ham tovar 
ayirboshlash, oldi-sotdi, ayirboshlashning eng qulay va yuksak shakli tarzida tan olinadi. 
 Xozirgi paytda neoklassik yo’nalish vakillari ayirboshlashning unumli ekani, uning 
jamiyat boyligi ko’payishiga ta’sir ko’rsatishini ta’kidlaydilar. 
 Ma’lumki, fiziokratlar faqat qishloq xo’jaligidagi mehnat unumli deb tan olsalar, A. Smit 
va D. Rikardolar sanoatdagi mehnat ham unumli deb ko’rsatishgan.  
 Bu xususda Marshall shunday fikrni ilgari suradi. Umuman olganda inson moddiy 
ne’matlar yaratadi deyishimizning o’zi to’g’rimi? Vaholanki, inson faqatgina tabiat yaratgan 
narsalarnigina foydaliroq tarzda ehtiyojlarini qondirishga moslashtiradi. Masalan, yog’ochdan 
stol yasaydi yoki xom ashyo materialini shunday joylashtiradiki, uni tabiatga nisbatan ko’proq 
foydali bo’lishini oxiriga etkazadi. Shu nuqtai nazardan ayirboshlash, ishlab chiqarishga o’xshab 
ne’matlarni ma’lum makonda ko’chib yurishini ta’minlab, inson ehtiyojlarini to’laroq 
qondirishga xizmat qiladi. Bu jihatdan agar boylikni faqat moddiy, qo’l bilan ushlab, ko’z bilan 
ko’radigan narsa sifatida emas, balki inson ehtiyojlarini to’laroq qondirish nuqtai nazaridan 
qarasak, ayirboshlash ham boylikning ko’payishiga xizmat qiladi. 

---

  
 Boylik faqat moddiy ishlab chiqarishda yaratiladi deb ta’kidlash xizmatlar ko’rsatishni 
nazar-pisand qilmaslikka, oxir-oqibat bu sfera rivojlanishining sekinlashishiga olib keladi.