Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Qaraqalpaq 
dialektologiyasınıń 
dáslepki 
izertleniwiniń 
juwmaǵı retinde 
qanday miynet 
baspadan shıqtı? 
a) S.E.Malov Vvedenie v yazıkoznanie 
b) N.A.Baskakov Karakalpakskiy yazık 
v) O.Dospanov Dialektnaya leksika 
karakalpakskogo yazıka 
g) D.S.Nasırov Stanovlenie 
karakalpakskogo obshenarodnogo 
razgovornogo yazıka 
Qaraqalpaq tiliniń 
Moynaq sóylesimi 
boyınsha kim ilimiy 
-
 izertlew jumısın 
alıp barǵan? 
a) O.Bekbaulov 
b) A. Niyazov 
v) O.Dospanov 
g)
 
T.Begjanov 
Erte dáwirdegi qaysı 
ilimpazdı 
dialektolog 
sıpatında tanıymız? 
a) Yusuf Xas Xajib 
b) Keykavus 
v) Maxmud Qashqariy  
g) Al – Xorezmiy
 
Qaraqalpaq tiliniń 
sóylesimlerinde 
«kirpitiken» sóziniń 
qanday variantları 
ushırasadı? 
a) Kirpitiken 
b) Kirpitiken // kirpisheshen 
v) Shuqımay // kirpisheshen 
g) Kirpitiken // kirpisheshen // shuqımay 
 
 
 
28

---

2.3.  Shınıǵıw. 
Berilgen  sózlikten  leksikalıq  ózgeshelikke  iye 
dialektizmlerdiń  ayırmashılıǵın  úyreniń.  Sizlerdiń  aymaǵıńızda  bul 
dialektizmlerdiń qaysısı ushırasadı? 
 
Leksikalıq ózgeshelikke iye dialektizmler 
Sózligi 
Dialektte 
Ádebiy tilde 
tostaǵan // qırma 
kishkene tabaq
 
náwbetlesip 
gezeklesip 
birpara 
geypara 
mosı qazan 
qazan 
sol mátte 
sol waqıtta 
birte - birte 
 
aste - aqırın  
keskinsiz  
shıraysız, sıqılsız 
shapshań 
tez 
kán 
kóp 
berik 
shıdamlı 
suwıt 
tez 
elgezer // elek 
elewish 
ǵórek 
as, awqat, tamaq 
tırtım 
tım - tırıs  
kóbasa 
kóbinese 
dánneńe 
hesh nárse 
tosańlaw 
toqtaw 
kúlimsip 
kúlip 
arshıw 
tazalaw 
ketarı is 
jaman, qolaysız is 
jayqorsıw 
jadıraw, kúliw 
aznaw 
esiw 
 
2.4. 
Tapsırma. 
T.Begjanovtıń 
«Qaraqalpaq 
tili 
dialektologiyasınıń  máselelerinen»  atlı  miynetinde  berilgen 
dialektlik sózlerdi ádebiy tildegi sózler menen salıstırıń.
 
29

---

3. TRANSKRIPCIYA 
 
Jobası:
 
1.Transkripciya haqqında túsinik. 
2. Fonetikalıq hám fonematikalıq transkripciya. 
  
 
1.Transkripciya  haqqında  túsinik. 
Transkripciya  –  latınsha 
transcriptio  qayta  jazıw  degendi  bildiredi.  Janlı  awızeki  sóylew 
tilindegi  (dialekttegi)  sóylew  seslerin  (fonemanıń  variantları) 
jazıwda  kórsetiw  ushın  qollanılatugın  háripler,  belgiler  sistemasina 
transkripciya  delinedi.  Sózdi  ilimiy-lingvistikalıq  maqsette  jazıp 
alıwdıń arnawlı usılı. Bul sóz ulıwmalıq hám tar mánide qollanıladı. 
Onıń  tar  mánisinde  tek  dialekt  hám  sóylesimlerdiń  ózine  tán 
tárepleri, ózgesheliklerin sózlerdiń aytılıwına sáykes etip jazıp alıw 
túsiniledi. Bunda tildegi bar alfavittegi belgiler jetkiliksiz boladı. Bul 
belgiler  ádette  alfavittegi  háriplerdiń  ústine,  qaptalına  hám  astına 
shártli belgiler qoyıw arqalı ámelge asırıladı yamasa basqa alfavitten 
shártli  túrde  hárip  (belgi)  qabıl  etiledi.  Nátiyjede,  jazıwda  belgiler 
sanı  tiykar  etip  alınǵan  alfavittegi  belgiler  sanınan  kóp  bolıwı 
múmkin. 
Transkripciyanıń  bir  qansha  túrleri  bar.  Izertlewshiniń  aldına 
qoyǵan  maqsetine  baylanıslı  onıń  hár  túrli  kórinisleri  qollanılıwı 
múmkin. Máselen, basqa tillerdiń fonetikasın yamasa anıq bir tildiń 
fonetikasın  tariyxıy  jaqtan  bayanlawda  fonetikalıq  transkripciyadan 
paydalanıladı.  Dialekt  hám  sóylesimlerden  sózlerdi  jazıp  alıwda 
bolsa tek transkripciya menen jumıs alıp barıladı. Xalıqtıń arasında 
keń  tarqalǵan  dástanlar,  ertekler  hám  basqa  xalıqlardıń  awızeki 
dóretpelerin  jazıp  alıwda,  basıp  shıǵarıwda  da  fonetikalıq 
transkripciyadan paydalanıw maqsetke muwapıq boladı. 
Túrkiy  tillerdi  úyreniwde  tyurkologlar  tárepinen  hár  qıylı 
transkripciyalar  qollanılǵan.  Olardıń  kópshiligi  latın  alfavitine 
tiykarlanıp  islengen  transkripciyalar  bolıp  esaplanadı.  Ayırımları 
bolsa hár bir tildegi alfavit tiykarında berilgen.