«Himoyaga ruxsat etildi» Tabiiy fanlar fakulteti dekani

1.2. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning xorij tajribasi

 

Bugungi  kunda  kichik  biznesning  jahon  mamlakatlari  iqtisodiyotidagi 

ahamiyati  tobora  oshib  bormoqda.  Agar  bizning  respublikamizda  bu  sohaga 

bo‘lgan  e‘tibor  asosan  ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyotini  shakllantirish 

vazifalariga bog‘liq holda keng avj olgan bo‘lsa, jahonning boshqa mamlakatlarida 

kichik  biznesning  ustuvor  ahamiyatlarini  tan  olish  hamda  ularni  rivojlantirish 

---

16 

 

uchun chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqish ancha ilgari boshlangan edi.  

Kichik  va  xususiy  tadbirkorlikning  bunday  ustuvor  darajadagi  mavqeni 

egallashi  va  ayni  paytda  davlatning  tarkibiy-iqtisodiy  siyosatida  ustivor  bo‘g‘in 

sifatida  baholanishi  deyarli  barcha  mamlakatlar  uchun  xos  bo‘lgan  umumiylik 

belgilardan biridir.  

Buni  ko‘plab  rivojlangan  mamlakatlar  amaliyotida  kuzatish  mumkin, 

chunonchi,  AQSHda  1953  yildayoq  Kongress  tomonidan  kichik  biznes 

ma‘muriyati  tuzilgan  bo‘lsa,  Yaponiyada  kichik  biznesni  rivojlantirish 

umumdavlat  dasturini  amalga  oshiruvchi  davlat  milliy  markazlari  tarmog‘i 

tashkillangan  bo‘lib, bunday  markazlar  ilk bor o‘tgan asrning 40-yillari oxirlarida 

vujudga  kelgan  edi.  Bu  markazlar  faoliyati  hukumat  qoshidagi  kichik  va  o‘rta 

korxonalar  boshqarmasi  tomonidan  tartibga  solinib  turiladi.  AQSHda  1953  yili 

«Kichik biznes to‘g‘risida» Qonun qabul qilinib, unda: «Mamlakatning xavfsizligi 

va  farovonligi  kichik  biznesning  mavjud  va  salohiyatli  imkoniyatlarini 

rivojlantirish va  rag‘batlantirishsiz taminlanishi mumkin emas» - deb ta‘kidlangan 

edi

5

. 

 Kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan milliy siyosatlar tizimida Janubiy 

Koreya  amaliyoti  alohida  e‘tiborga  molik.  Bu  mamlakatda  bir  tomondan  kichik 

biznesni  rivojlantirish  bo‘yicha  qator  davlat  institutlari  shakllantirilgan,  ikkinchi 

tomondan,  kichik  biznesni  rag‘batlantirish  tizimi  shunday  takomillikka  egaki, 

bunda  kichik  biznes  sub‘ektlari  o‘zlarida  bozor  sharoiti,  raqobat  muhiti  uchun 

moslashish, ―immunitet‖ni shakllantira olmog‘i shart hisoblanadi.  

Shunga  ko‘ra  zamonaviy  jahon  xo‘jaligida  kichik  biznes  mamlakatlar 

iqtisodiyotining  eng  dinamik  rivojlanuvchi  bo‘g‘inlaridir.  Tashkiliy  tuzilmalar 

orasida  kichik  biznes  sub‘ektlarining  texnik  ta‘minoti  shiddat  bilan  rivojlanib, 

ularning yirik ishlab chiqarish korxonalari bilan hamkorliklari tobora takomillashib 

bormoqda. Bunga mos ravishda ularning innovatsion imkoniyatlari ham kengayib, 

rivojlanmoqda. Pirovardda, ko‘pchilik o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun 

kutilgan natija namoyon bo‘ldi, bugungi kunda kichik biznes aholining o‘z ijtimoiy 

                                                        

5

 Зяблюк  Н.Г. Государство и малый бизнес США. Социально-политический аспект. М.: Наука, 1987. 26-ст. 

---

17 

 

talablarini  qondirishida  yetakchi  o‘rin  tutmoqda.  Jumladan,  Markaziy  va  SHarqiy 

Yevropa hamda MDH mamlakatlari uchun kichik va xususiy tadbirkorlikni tashkil 

etish  –  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  jarayonida  asosiy  hal  qiluvchi  element 

hisoblanadi. Ushbu  mamlakatlarda kichik biznes rejali iqtisodiyot sharoitida ustun 

mavqeni  egallagan  yirik  sanoat  ishlab  chiqarish  majmualarining  tanazzuli  bilan 

yuzaga  keldi  va  shu  jihatdan  ham  kichik  biznes  –  o‘tish  davrining  ―sinonim‖i 

sifatida  tavsiflandi.  Bunga  yaqqol  misol  qilib,  1989-1994  yillarda  birgina 

Bolgariyaning  o‘zida  kichik  biznes  sub‘ektlari  soni  23000  dan  360000  taga  yoki 

15,7  martaga  oshganligini  ko‘rsatish  mumkin.  Bu  holat  Chexiyada  yanada  yuqori 

darajaga  ega,  ya‘ni,  1995  yilga  kelib,  mazkur  mamlakatda  kichik  biznes  mavjud 

xo‘jalik  sub‘ektlarining  95  foizi,  ayni  paytda  ijtimoiy  mehnatda  bandlarning  1/3 

qismini o‘zida mujassam etgan.  

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikning 

ahamiyati  haqida  mulohaza  yuritar  ekanmiz,  bu  borada  2000  yilning  15  iyunida 

Italiyaning Boloniya shahrida 46 mamlakat ishtirokida o‘tkazilgan konferentsiyada 

qabul qilingan ―Kichik va o‘rta tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosati bo‘yicha 

Boloniya  xartiyasi‖

6

da  konferentsiya  ishtirokchilari  tomonidan  kichik  biznes  va 

xususiy tadbirkorlikning bir qator ahamiyatli jihatlari e‘tirof etilganligini ta‘kidlab 

o‘tish  joiz.  Ushbu  Xartiyada  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikning  ijtimoiy 

hayotdagi  eng  muhim  qirralari  sifatida,  uning  yangi  ish  o‘rinlarini  yaratish, 

mintaqaviy  va  mahalliy  xo‘jaliklar  rivojlanishida  yetakchi  mavqega  egaligi, 

ijtimoiy  hamjihatlikni  ta‘minlash,  tarkibiy  iqtisodiy  o‘zgarishlarni  boshdan 

kechirayotgan mamlakatlarda iqtisodiy muammolar keskinligini yumshatish hamda 

aholi  qo‘shimcha  daromadlari  manbai  sifatida  kambag‘allik  darajasini  pasaytirish 

kabilarga alohida urg‘u beriladi.  

Umuman,  ko‘pchilik  xorij  mamlakatlari  iqtisodiyotida  kichik  biznesning 

o‘rni  va  hissasi  juda  salmoqlidir.  Bu  birinchi  navbatda  kichik  korxonalar  soni, 

unda  band  bo‘lgan  xodimlar  soni  hamda  ular  tomonidan  ishlab  chiqarilgan 

mahsulot hajmining hissasi bilan aniqlandi. 

                                                        

6

 Российское обозрение малых и средних предприятий 2001. – М., 2002. Copyright by European Commission. 

Манбаа: Ресурсный центр малого предпринимательства 

http://www.lib.rcsme.ru

 

---

18 

 

Frantsiyada mayda hamda kichik biznes korxonalari bir-biridan tafovutlanib, 

mayda  biznes  hissasiga  barcha  korxonalarning  90,3  foiz  va  ish  bilan  band 

xodimlarning  20  foiz,  kichik  biznes  hissasiga  esa  barcha  ish  bilan  band 

xodimlarning  47,9  foiz  to‘g‘ri  keladi.  Sanoatda  yangi  korxonalarning  97  foiz 

kichik  biznesga  to‘g‘ri  keladi.  Kichik  biznesning  roli  qurilishda,  savdoda, 

mehmonxona  xo‘jaligi  va  umumiy  ovqatlanishda,  shuningdek,  xizmat  ko‘rsatish 

sohasida  ayniqsa  yuqoridir.  Kichik  biznesning  ro‘yxatdagi  har  ikkinchi  xodimi 

savdoda  ishlaydi.  Injener-qurilish  ishlari  sohasida  kichik  biznes  hissasiga  tovar 

aylanmasining  yarmi to‘g‘ri keladi. Gollandiyada kichik korxonalar sohasi barcha 

xususiy  korxonalarning  98,5  foizini  qamrab  oladi,  bundan  90  foizi  kichik 

korxonalar  sirasiga  kiradi.  Kichik  korxonalarda  xususiy  sektorda  band 

bo‘lganlarning  yarmidan  ko‘prog‘i  ishlaydi.  Hizmat  ko‘rsatish  sohasidagi 

bandlikning  nisbatan  yuqori  darajasi  bo‘yicha  Niderlandiya  Yevropa  Ittifoqi 

mamlakatlari orasida yetakchi o‘rinni tutadi. 

AQSHda  keyingi  yillarda  kichik  korxonalar  (sotishdan  tushgan  mablag‘ 

miqdori 19 ming dollargacha bo‘lgan korxonalar) soni ikki baravar ko‘paydi va 10 

mln.ga  yetdi,  barcha  korxonalarning  95  foizi  kichik  korxonalardir.  Kichik  biznes 

yalpi milliy mahsulot o‘sishining yarmini tashkil etadi. Agar 80-yillarda 50 ta yirik 

korporatsiya  3,5  mln.  ish  o‘rnini  qisqartirgan  bo‘lsa,  kichik  biznes  sohasida  20 

mln.  yangi  ish  o‘rni  tashkil  etilgan  edi.  1988-1990  yillarda  yangi  ish  joylarining 

o‘sishi to‘lasicha kichik korxonalar xissasiga to‘g‘ri keldi. Bir qator ekspertlarning 

fikricha,  kichik  firmalar  ish  faolligining  pasayishi  mamlakatda  iqtisodiy  inqirozni 

keltirib chiqarishi mumkin

7

. 

Buyuk  Britaniyadagi  firmalarning  deyarli  96  foizi  kichik  biznes  sohasiga 

taalluqli hisoblanadi. Ularga barcha ishchi kuchining 25 foizi hamda yalpi ijtimoiy 

mahsulotning tahminan 20 foizi to‘g‘ri keladi. 

Germaniyada 2 milliondan ortiq kichik biznes korxonalari faoliyat ko‘rsatib, 

ularda iqtisodiy jihatdan faol aholining qariyib 75 foizi mashg‘uldir. Bu korxonalar 

mamlakatda  ishlab  chiqarilayotgan  yalpi  milliy  mahsulotning  50  foizini  yetkazib 

                                                        

7

 Абатуров В. Малый и средний бизнес в Корее. // Частная собственность. №24 (212), 1999. 8-ст. 

---

19 

 

bermoqda.  

Umuman  olganda,  kichik  sanoat  korxonalari  xalqaro  federatsiyasining 

hisob-kitoblariga 

ko‘ra  kichik  korxonalar  hissasiga  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotlarning  tahminan  50  foizi,  kapital  qo‘yilmalarning  esa  30  foizidan 

ko‘prog‘i  to‘g‘ri  keladi.  Kichik  biznes  hisobiga  AQSH,  Germaniya,  Angliya, 

Italiya, Yaponiya kabi mamlakatlarda ish o‘rinlarining 2/3 qismi yaratiladi. 

Quyida  keltirilgan  1-jadvaldan  ko‘rish  mumkinki,  odatda,  barcha  ish  bilan 

band bo‘lganlarning yarmidan ko‘prog‘i mayda va kichik korxonalarda ishlaydilar.