Savol va topshiriqlar
1. Tragediya so‘zining lug‘aviy ma’nosi va bu terminning kelib chiqish tarixini
aytib bering.
2. Tragediya dramaturgiyaning boshqa janrlaridan nimasi bilan farqlanadi?
3. Kolliziya nima? Bu tushuncha tragik asar uchun qanday ahamiyatga ega?
4. “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi so‘ngidagi Ali Qushchi so‘zi bu janrga xos
qaysi xususiyatni anglatadi?
5. Tragediya janrida qalam tebratgan qaysi o‘zbek yozuvchilarini bilasiz?
26
USMON NOSIR
(1912–1944)
“1912-yilning 13-noyabrida Namangan
shahrining “Chuqurko‘cha” dahasida qo-
ra chadan kelgan bir bola tug‘ildi. U
tug‘ilganida hech kim sevinmadi ham,
hech kim xafa ham bo‘lgani yo‘q. To‘-
shakda
yotgan
bemor
ota
esa
bola
go‘dakligidayoq bu olamdan ko‘z yumdi...
Ammo otalik mehrini to‘rt yashar Us-
mon Masodiq o‘g‘li Nosirhoji xonadoni-
dan topdi. Ikkinchi ota oilasini Qo‘qon
shahriga ko‘chirib olib keldi. Bola shu
dargohda ulg‘ayib, ko‘p bolalar kabi internatda o‘qib tarbiyalan-
di. O‘rta maktabda va Samarqanddagi O‘zbekiston dorilfununida
o‘qib yurgan yillaridanoq u shoir Usmon Nosir bo‘lib tanildi.
Usmon Nosir!.. Bu nom yigirmanchi yillarning oxirlaridayoq
o‘quvchiga tanila boshladi. O‘ttizinchi yillarda esa, u asarlarini
kitobxonlar intiqlik bilan kutadigan shoirga aylandi. Endi uni
“tabiatan shoir”, “tug‘ma shoir” deb ta’ri
adilar. Ana o‘shanda
Usmon Nosir 20 yoshlarda edi. “Bo‘ladigan bola boshidan
ma’lum” deganlaridek, Usmon Nosir ham mashhur siymolarimiz
kabi juda yoshligidan ko‘p ijobiy xislatlarga ega bo‘lgan edi.
U nihoyatda ziyrak, idrokli, keng mushohadali, o‘ta qiziquv-
chan, uquvli, bilimga chanqoq, mehnatkash edi. Shuning uchun
ham Usmon Nosir ijodda yoshligidanoq iste’dodli, “tug‘ma
shoir” sifatida tanildi. Bu tanilish yosh shoirning shoirona tabi-
atidan tashqari, uning ijodga jon-dili bilan berilishi, ijod sirini
bilishga urinishi, bu yo‘lda o‘rganishi va izlanishi samarasi edi.
“Geyne bilan o‘rtoq tutindim, Lermontovdan ko‘mak o‘tindim”
degan yosh shoir rus va jahon poeziyasining maftunkor fazilat-
larini ijodiy talqin qilish bilan birga, Sharq adabiyoti va og‘zaki
ijodining boyliklarini ham egallashga intildi...
Usmon Nosir 18 yoshidan to 24 yoshigacha bo‘lgan davrda
ijod qildi. Shu qisqa 6–7 yil ichida u beshta she’rlar to‘plami
27
(“Quyosh bilan suhbat”, “Safarbar satrlar”, “Traktorobod”,
“Yurak”, “Mehrim”) va ikki doston (“Norbo‘ta”, “Naxshon”)
hamda to‘rt drama (“Atlas”, “Zafar”, “So‘nggi kun”, “Dush-
man” asarlarini) yaratdi.
Badiiy tarjima sohasida ham shoir o‘ziga xos tarjimon-
lik madaniyatini va poetik didini namoyish qilgan edi.
N.A.Dob rolyubovning “Haqiqiy kun qachon keladi?” degan mashhur
asarini, V.I.Kirshonning “Ulug‘ kun” dramasini, A.S.Pushkinning
“Bog‘chasaroy fontani”, M.Yu.Lermontovning “Iblis” nomli dos-
tonlarini, Geyne, Gyote, Bayron ijodidan ko‘pgina namunalarni
o‘zbek kitobxonlari Usmon Nosir tarjimasida o‘qidi. Bu poetik
tarjimalar o‘zbek adabiyotining tarjima asarlar sahifasida shoh
namunalar bo‘lib qoldi.
Usmon Nosir lirik shoir edi. Bu yangroq lirika o‘zbek
she’riyatidagi lirik oqimga hamohang bo‘ldi, bu oqimga yangi
sharshara bo‘lib qo‘shildi va bu unga yana-da joziba baxsh etdi.
Shoir ijodidagi bu xususiyatlar she’riyatda lirikaning yangi
turini, badiiy soddalikning eng yaxshi namunasini namoyish qil-
di. Usmon she’rlarida jimjimadorlik, g‘alizlik, zo‘rma-zo‘rakilik
ko‘rinmas,
kr-tuyg‘u sodda, lekin lirik harorat bilan, jozibador-
lik bilan, original tashbehlar bilan bayon qilinar edi:
She’rim! Yana o‘zing yaxshisan,
Boqqa kirsang, gullar sharmanda.
Bir men emas, hayot shaxsisan,
Jonim kabi yashaysan manda.
(“Yana she’rimga”)
Bu she’riy parchada yana bir narsa, ya’ni shoir ijodining
yetakchi mazmuni – she’riyat va hayot oshig‘ligi namoyon
bo‘ladi.
...Shoir ijodiy faoliyatida biz ikki pog‘ona borligini ko‘ramiz.
Uning 1927-yildan 1932-yilgacha bo‘lgan ijodida publitsistika,
voqealarga publitsistik munosabat, publitsistik pafos va ritorika
ko‘proq ko‘zga tashlandi. Shuning uchun uning she’rlari shior
va chaqiriq bo‘lib yangradi. Bu xususiyat Usmon ijodining za-
mon talabiga hozirjavobligini ko‘rsatadi...
28
Shoirning mana shu dastlabki davr ijodida tematik aktuallik
va rang-baranglik ustun bo‘lsa-da, bu yillar badiiy mahorat va
ijodiy mustaqillik yo‘lida izlanish davri edi...
Usmon Nosir o‘z ijodini, o‘z she’rini:
Sen yuragimning chashma suvisan,
Sen ko‘zlarimning gavhar nurlari.
Sening bahongni kim so‘rasa, de:
“Bahom – umrning bahosiga teng”, —
(“She’rim”)
deb baholagan yildan boshlab uning ijodining yangi davri, yan-
gi oqimi, yangi to‘lqini, yangi toshqini boshlandi. Bu toshqin
shoir ijodining kamolot bosqichi edi. Bu bosqichda u yetak-
chi shoirlar kabi falsa
y
krlashni, teran mushohadani, voqeani
poetik tasavvur qilishni o‘rganib, bu xususiyatni o‘z she’rlariga
badiiy sodda ifodalarda singdirdi. Uning lirikasida siyosat va
ijtimoiy turmush hayotiylik, originallik, chuqur hissiyot, poetik
tuyg‘u, intim kechinmalar bilan sug‘orildi, yurak sadosi bo‘lib
yangradi va mehr o‘ti bo‘lib olovlandi. Shuning uchun ham
shoir shu yillardagi she’riy majmualariga “Yurak” va “Mehrim”
deb nom qo‘ydi...
Usmon Nosir yosh ijodkorlarga murabbiylik qildi. O‘rta
maktabda o‘qib yurgan chog‘larida Qo‘qondagi havaskor qalam-
kashlar, o‘z davrining yosh shoirlari Amin Umariy, Nasrulla
Davron, Ibrohim Nazir va shu satrlarning mualli
– kamina
kabi shoirlar uning ko‘magidan bahramand bo‘ldi... Keyinchalik
Usmon Nosir barcha katta-kichik shoirlar yuragiga kirib bordi
va ularga o‘rnak bo‘lib qoldi.
...Usmon Nosirning adabiyotda paydo bo‘lishi hamma ning
e’tiborini tortgan edi. Uning ijod maydoniga kirib kelishi misl-
siz kuchi bilan hammani o‘ziga jalb qilgan notanish bir pah-
lavonning maydonga kirib kelishiga o‘xshar edi. Ha, u ijod
maydoniga yosh va kichkina jussasi bilan keldi-yu, juda katta
yuk ko‘tardi.
“Usmon
she’riyatimizga
shamolday
kirib
keldi.
Balki
bo‘ronday! U shunday to‘polon va to‘lqin bilan keldiki, un-
29
cha-muncha she’riy uslub va ijodni to‘s-to‘s qilib yubordi.
Uni o‘zimizda “O‘zbekning Lermontovi”, Moskva gazetalarida
“Sharqda Pushkin paydo bo‘ldi”, deb yozishdi”, – deydi shoir
Turob To‘la.
...Usmon Nosir 1944-yil 23-martda 32 yoshida Uzoq Sharq-
da vafot etdi. Lekin, shoir o‘zi aytganidek, uni Vatan, xalqimiz,
adabiyot unutmadi!
Bargdek uzilib ketsam
Unutmas meni bog‘im.
Ishimni hurmat qilur,
Gullardan haykal qurur.
She’rlarim yangrab qolur,
Ming yillardan keyin ham
Unutmas meni bog‘im, —
(“Bog‘im”)
degan edi Usmon”.
O‘tkir Rashid,
lologiya fanlari nomzodi, 1984-yil
YURAK
Yurak, sensan mening sozim,
Tilimni nayga jo‘r etding.
Ko‘zimga oyni berkitding,
Yurak, sensan ishqibozim.
Senga tor keldi bu ko‘krak,
Sevinching toshdi qirg‘oqdan.
Tilim charchar, ajab, gohi
Seni tarjima qilmoqdan.
Sen ey, sen — o‘ynoqi dilbar,
Zafardan izla yoringni.
To‘lib qayna, toshib o‘yna,
Tirikman, kuyla boringni.
Itoat et!
Agar sendan
30
Vatan rozi emas bo‘lsa,
Yoril, chaqmoqqa aylan sen,
Yoril! Mayli, tamom o‘lsam!..
1933, Samarqand
Usmon Nosirning «Yurak» she’ri shoirning insoniy xarak-
terini va ijodiy taqdirini o‘zida mujassam etgan she’rlar sira-
siga kiradi. Ijodkor tarjimayi holidan o‘rin olgan shoir Turob
To‘laning unga bergan ta’ri
yodingizdami? «Yurak» she’ridan
xuddi shu bo‘ronday shiddatni, to‘polonni, to‘lqinni his qil-
maymizmi? Shoir Yurak obrazini o‘zining ilhomi, ijodiy inti-
lishlari, his-tuyg‘ulari, orzu-o‘ylarining mujassam timsoli deb
biladi. Ya’ni uning Yurakka murojaati, aslida, o‘z shaxsiga,
ijodiga murojaatidek yangraydi. Qalbida ilhom bulog‘i jo‘sh ur-
gan shoirgina:
Senga tor keldi bu ko‘krak,
Sevinching toshdi qirg‘oqdan.
Tilim charchar, ajab, gohi
Seni tarjima qilmoqdan, —
deyishi mumkin.
Qarang, Yurakning xuddi qaldirg‘och jivir-jiviridek, bul-
bul chax-chaxidek kuyini, zavq-u shijoatini shoirning tili bor-
yo‘g‘i tarjima qilishga zo‘rg‘a ulguradi. Chunki, ichingizda
ozmi-ko‘pmi she’r, hikoyalar yozishga ishtiyoqmand o‘quvchilar
bo‘lsa guvohlik berishlari mumkinki, ilhom degan to‘lqin hech
bir ogohlantirishsiz, egasini qalam-qog‘oz olishga-da ulgurtirmay,
toshib keladi. Usmon Nosir bir she’rida aytganiday: «Ilhomning
vaqti yo‘q, selday keladi...»
Shoir
kricha, Yurakka faqat bir o‘rinda buyruq bermoq, uni
itoatga ko‘niktirmoq, balki majburlamoq ham qiynamoq mum-
kin: agar undan «Vatan rozi emas bo‘lsa...»
Usmon Nosir ham ko‘ziga oyni berkitib, u bilan ishqiboz-
lik qilishiga-da yo‘l qo‘yib bergani Yurakdan avvalo Vatan rozi
bo‘lishini talab qiladi. Aks holda: «Yoril, chaqmoqqa aylan sen,
Yoril! Mayli, tamom o‘lsam!..» — deya yurtga na
tegmay-
digan ijoddan o‘limni afzal biladi.
31
Do'stlaringiz bilan baham: |