Фонетик сатҳ бирликлари

Bo‗g‗in tiplari

 

1)  berkitilgan      bo‗g‗in.     

U    undosh      bilan      boshlanadi:     

olti   

so‗zining 

ikkinchi bo‗g‗ini 

(-ti);

 

2)  berkitilmagan  bo‗g‗in. 

U  unli  tovush  bilan  boshlanadi: 

olti 

so‗zining 

birinchi bo‗g‗ini 

(ol-);

 

3) yopiq bo‗g‗in. 

U undosh bilan tugaydi: 

olti 

so‗zining birinchi bo‗g‗ini 

(ol-);

 

4) ochiq bo‗g‗in.

U unli bilan tugaydi: 

olti 

so‗zining oxirgi bo‗g‗ini (

-ti).

 

Tasnifning  bu  turida 

o-ta,  o-na 

so‗zlaridagi  bir  unlidan  iborat  bo‗g‗in, 

shuningdek, 

tartib,  maktab 

so‗zlaridagi  "undosh+unli+undosh"  (CVC)  tipidagi 

bo‗g‗inlar  nazardan  chetda  qolgan.  Shuning  uchun  mavjud  adabiyotlarda  bo‗g‗in 

tiplari  tasnifining  boshqa  ko‗rinishlari  ham  uchraydi.  Masalan,  M.M.  .Mirtojiev 

bo‗g‗in tiplarini shunday tasnif qiladi: 

1)  ochiq  boshlanuvchi  ochiq  bo‗g‗in:  a+na,  o+na,  i+liq 

kabi  so‗zlarning 

birinchi bo‗g‗ini; 

2)  ochiq  boshlanuvchi  yopiq  bo‗g‗in:  ol+tin,  il+gak,  as+liy,  ars+lon 

kabi 

so‗zlarning birinchi bo‗g‗ini; 

3) yopiq boshlanuvchi yopiq bo‗g‗in: bor+moq, qiy+shiq, non+voy, ras+som 

kabi so‗zlarning barcha bo‗g‗inlari; 

4)  yopiq  boshlanuvchi  ochiq  bo‗g‗in:  da+la,  qo+ra,  sa+ra 

kabi  so‗zlarning 

barcha bo‗g‗inlari. 

M.M.  Mirtojiev  unli  va  undoshlardagi  ovoz  yoki  shovqin  miqdori  har  xil 

bo‗lishini  nazarda  tutib,  bo‗g‗inning  akustik  tasnifini  ham  beradi.  U  shunday 

deydi: "Unli va undosh tovushlar tarkibida, bizga ma‘lumki, un va shovqin miqdori 

turlichadir. Agar ularni ball tizimiga asoslangan shkala bo‗yicha hisoblasak, unlilar 

---

 

23 

4  ball,  sonorlar  3  ball,  jaranglilar  2  ball,  jarangsizlar  esa  1  ball  deb  qaralishi 

mumkin. Shunga ko‗ra bo‗g‗in tovush-larini tavsiflasak, bo‗g‗inlar har xil turlarga 

bo‗linadi. Albatta, bunda bo‗g‗inning boshi va oxiri nazarda tutiladi: 

1)    silliq  bo‗g‗in 

(bo‗g‗in  boshi  va  oxiri  yo‗q,  kesilgan  holatda).  Masalan, 

a+e+ro+plan 

so‗zining birinchi va ikkinchi bo‗g‗inlari shunday; 

2)  kuchayuvchi  bo‗g‗in 

(yopiq  boshlanuvchi  ochiq  bo‗g‗in  tiplari  e‘tiborda 

tutiladi). Masalan, 

ma, de, shu, bu 

so‗zlarini tarkib toptirgan bo‗g‗in shunday; 

3)  pasayuvchi  bo‗g‗in 

(ochiq  boshlanuvchi  yopiq  bo‗g‗in  tiplari  e‘tiborda 

tutiladi). Masalan, 

ot, ol, it, et 

kabi; 

4)    kuchayuvchi-pasayuvchi  bo‗g‗in 

(to‗la  yopiq  bo‗g‗in  e‘tiborda  tutiladi). 

Masalan, 

kuz, non, bir, tur 

kabi. 

Shuni  ham  aytib  o‗tish  kerakki, 

bri+ga+dir 

so‗zining  birinchi  bo‗g‗ini  ham 

kuchayuvchi  bo‗g‗in  deb  qaraladi.  Ammo  uning  bo‗g‗in  boshi  ikki  undoshdan 

iborat. Shunga qaramay ular ball shkalasiga ko‗ra har xil, ya‘ni 2-3-4 deb olinadi. 

Unda tovushlar kuchayib borganligi kuzatiladi..." 

Ilmiy  adabiyotlarda  bo‗g‗in  tiplari  tasnifining  yana  boshqa  turlari  xam  bor. 

Xususan, prof. A. Maxmudov bo‗g‗inlarni quyidagicha tasnif qiladi: 

1)  to‗la  ochiq  bo‗g‗in. 

U  faqat  unlidan  iborat  bo‗ladi: 

a+na,  a+ka,  o+pa 

so‗zlarining birinchi bo‗g‗ini; 

2) to‗la yopiq bo‗g‗in. 

Bunday bo‗g‗in undosh bilan boshlanib, undosh bilan 

tugaydi: 

tar—tib, map-vuz 

so‗zlaridagi barcha bo‗g‗inlar; 

3) 

boshi  yopiq  bo‗g‗in. 

Bunday  bo‗g‗in  undosh  bilan  boshlanib,  unli  bilan 

tugaydi: 

bo+la, ta+na 

so‗zlaridagi barcha bo‗g‗inlar; 

4)   

oxiri  yopiq  bo‗g‗in. 

Bunday  bo‗g‗in  unli  bilan  boshlanib,  undosh  bilan 

tugaydi: 

or+tiq, o‗r+ta 

so‗zlarining birinchi bo‗g‗inlari . 

Muallif to‗la yopiq bo‗g‗in strukturasi 7 xil bo‗lishini ta‘kidlaydi: 1) SUS-bet, 

kuch; 2) SSUS-Qrim, plan; 3) SUSS-qirq, hind; 4) SSUSS-Dnepr, sport; 5)SUSSS-

tekst, punkt 6)SSSUS-shtraf, skver; 7)CCVCCC-Dnestr, Bratsk. 

Boshi  yopiq  bo‗g‗in  uchga  bo‗linadi:  l)  CV-by;  2)  SSV

-drama,  smena 

so‗zlarining birinchi bo‗g‗ini; 

3) 

SSSV

-Brno 

kabi. 

---

 

24 

Oxiri  yopiq  bo‗g‗inning  to‗rt  xil  bo‗lishi  aniqdanadi:  1)  VS-o‗q,  el,  uy;  2) 

VSS-ayt, ilm, ark; 3)

 

VCCC-O

MCK

;

 

4)USSSS-Ernst. 

Shunday  qilib,  muallif  o‗zbek  tilidagi  bo‗g‗inlar  o‗n  besh  strukturada 

ifodalanayotganligini  ko‗rsatadi.

1

  Bunda  o‗zbek  tilining  o‗z  va  o‗zlashgan  qatlam 

so‗zlari birga qaralgan.