“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

Axborot himoyasi tizimi qurilishining asosiy tamoyillari. 
2000-2010 yillar uchun elektron tijorat axborot xavfsizligi tizimining shakllanishi 
va rivojlanishi uchun  ma’lumotlar o’tgan  asrning 90-yillarida shakllanib bo’lgan va 
mos  ravishda  oldinga  siljish,  o’tilgan  yillarning  kritik  taxlilini,  yutuqlarning  aniq 
inobatga  olinishi  va  echilishi  qabul  qilinmagan  savol  va  masalalarning  yaqin  va  o’rta 
istiqbol uchun elektron tijorat axborot xavfsizligini ta’minlashning asosiy yo’nalishlariga 
turli xil darajadagi javobgar boshqaruvchilarni yo’naltirish uchun shakllantirishni talab 
qiladi. 
Hozirgi  vaqtda  axborot  xavfsizligini  umuman  va  xususan  elektron  tijoratda 
ta’minlashda “Axborot xavfsizligi Doktrinasi”ning mos ko’rsatmalarini amalga oshirish 
maqsadida ijro etuvchi hokimiyat va korxonalar boshqaruv organlari o’z kuchlarini 
quyidagilarda jamlashlari maqsadga muvofiq: 

 
butun  elektron  tijorat,  shuningdek  axborot  texnologiyalari  tizimining 
axborot zaxiralari jismoniy asosini tashkil etuvchi moddiy-texnik ob’ektlar himoyasi; 

 
ma’lumotlar ombori (bank) va telekommunikatsiya tizimlarining me’yorda 
va to’xtovsiz faoliyat yuritishini ta’minlash; 

 
axborotni  texnik  kanallar  orqali  noqonuniy  kirish,  mujmallashtirish  yoki 
yo’q qilishdan himoyalash; 

 
axborotlashtirish,  dasturiy  mahsulotlar  va  axborotni  himoya  qilish 
vositalarini sertifikatlash tizimining rivojlanishi; 

 
axborotni  himoya  qilish  va  xalqaro  axborot  almashinuvi  doirasidagi 
faoliyatni litsenziyalashtirish tizimining rivojlanishi; 

 
joylardagi litsenzion markazlarning shakllanishi; 

 
axborotni himoya qilish doirasidagi kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash 
xalqaro tizimi asosida yaxshilanish va rivojlanish. 
Elektron  tijoratni  olib  borish  jarayonida  zamonaviy  axborot  xavfsizligi  tizimini 

---

146 
 
qurishda  quyidagi  fundamental  tamoyillarni  hisobga  olgan  holda  axborot  zahiralari, 
texnologiyalar va uzatish vositalari, ma’lumotlarni ishlash va saqlashni majmuaviy 
himoya qilish masalalarini bajarish lozimligidan kelib chiqmoq kerak. 
Noaniqlik  tamoyili.
Ushbu  tamoyil  «inson  omili»  mavjudligi  bilan  tavsiflanadi, 
zero, kim, qachon, qaerda, nima maqsadda va qanday ahvolda elektron biznesni yoki 
elektron  tijoratning  alohida  modelini  olib  borishning  umumiy  sxemasining  axborot 
xavfsizligini buzishga harakat qilishi oldindan ma’lum emas. 
Ideal  himoya  tizimini  yaratish  imkoniyati  yo’qligi  tamoyili.
Ushbu  tamoyil 
noaniqlik va himoya tizimi zahiralari chegaralanganligi faktidan kelib chiqadi. 
Eng kam xatar tamoyili.
 Ideal himoya tizimini yaratish mumkin emasligidan kelib 
chiqadi.  Shuning  uchun  vaqtning  istalgan  payti  uchun  havfsizlik  va  elektron  tijoratni 
amalga  oshirish  uchun  aniq  sharoitlardagi  xavflar  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda 
xatarlar darajasini tiklash lozim. 
Eng kam zarar tamoyili.
 Ideal himoya tizimini yaratish mumkin emasligi va xatar 
tamoyillarini mantiqiy rivoji sanaladi. 
Xavfsiz vaqt tamoyili.
 Vaqtning ikkita omillari hisobini nazarda tutadi: 
-elektron  tijoratni  xavfsiz  olib  borishni  saqlab  qolish  lozim  bo’lgan  absolyut 
vaqt; 
-himoya  tizimiga  nisbatan  qarshi  harakatlarni  aniqlashtirish  paytidan  to 
jinoyatchining o’z maqsadiga etishguniga qadar bo’lgan nisbatan vaqt. 
Hammadan  hammani  himoya  qilish  tamoyili.
  Himoya  jarayoni  aniqmasligi  deb 
sanaluvchi elektron tijorat xavflarining barcha shakllariga qarshi himoya tadbirlarining 
yig’indisini nazarda tutadi. 
Qonunchilik tamoyili.
 Elektron tijoratni axborot xavfsizligini ta’minlash sohasidagi 
amaldagi mavjud qonunchilikning keng miqyosda amal qilinishini talab qiladi. 
Personalning  javobgarlik  tamoyili.
  Ushbu  tamoyilga  muvofiq  korxona,  muassasa 
va tashkilotning har bir xizmatchisiga o’z vakolatlari yoki  mos qo’llanmalar doirasida 
rejimini saqlash uchun shaxsiy personal javobgarligi yuklanadi. 
Vakolatlarni  chegaralash  tamoyili.
  Bu  tamoyilga  muvofiq  elektron  tijoratni  olib 
borish  bo’yicha  o’z  majburiyatlarini  bajarishi  buni  talab  qilmasa,  konfedentsial 
axborotdan  foydalanish  ta’qiqlanadi.  Personalning  funktsional  majburiyatlari  va 
mijozlar  buyurtmalarning  zaruriy  harakatlari  doirasidan  chiquvchi  barcha  vositalar 
va imkoniyatlar minimallashtiriladi. 
O’zaro aloqa va hamkorlik tamoyili.
 Ushbu tamoyil elektron tijoratni olib borishda 
axborot xavfsizligining qulay ichki va tashqi muhitini yaratishga qaratilgan. 
Nazorat savollari: