Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

     BS
 -   biologik samaradorlik darajasi, %. 
    
 A
  - standart dori shaklidagi preparatni yuborilganida organizmga so‘rilgan preparat miqdori,  
mg/ml. 
     
V
  -    tekshiralayotgan  dori  shaklining  yuborilganida  organizmga  so‘rilgan  preparat  miqdori, 
mg/ml. 
     So‘rilish  darajasi  -  bu  kinetik  egri  chiziq  tegidagi  aniqlanadigan  va  standart  dori  shaklidagi 
dorilardan so‘rilgan dorivor moddalar maydoni mutanosibligigga aytiladi.  
Biosamaradorlik testi tirik organizmlarda olib boriladi va aniqligi bilan ajralib turadi, ammo ular 
murakkab  va  uzoq  vaqt  talab  etganligi  uchun  ishlab  chiqarishda  kam  qo‘llaniladi.  Shu  sababli 
Butun jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tavsiyasi bilan biosamaradorlikni instrumental - in vitro 
usuli qo‘llanila boshlandi.  In vitro usullari orasida eng ko‘p qo‘llaniladigan dializ, "Aylanuvchi 
kajava" va "Aylanuvchi kolba" usullaridir.
 
 "Aylanuvchi kajava"
 usuli qattiq dori turlaridan biofaol ajralib chiqishini aniqlashda qo‘llaniladi 
va XI DFga rasmiy usul sifatida kiritildi. 
Biosamaradorlikni  aniqlash  bo‘yicha  ko‘proq  izlanishlar  erimaydigan  yoki  qiyin  eriydigan 
dorivor moddalar bilan olib borilgan.
 
Shuni alohida qayd etish lozimki, har doim ham in vitro va 
in  vivo  tajribalari  asosida  olingan  ko‘rsatkichlar  bir-biriga  mos  kelavermaydi.  Shuning  uchun 
tajribalarni  korrelyasion  koeffitsientini  aniqlash zarurdir.  Korrelyasiya natijasi  bo‘yicha in  vitro 
tajribalarini qo‘llanilishi yoki qo‘llanmasligi ma’lum bo‘ladi. Qanchalik son birga  yaqin bo‘lsa, 
shuncha  olingan  natija  ijobiy  deb  hisoblanadi.  In  vitro  va  in  vivo  tajribalari  korrelyasiyasini 
baholash  usullari  yuzasidan  olib  borilgan  izlanishlar,  bu  usullarni  qo‘llab  olingan  natijalarda 
ajralib  chiqqan  moddaning  miqdori,  uning  terapevtik  konsentratsiyasi  bilan  farqini  aniq 
ifodalamaydi.  Bu  korrelyasiyani  to‘g‘ri  yuqori  koeffitsient  bilan  ifodalash  uchun  "o‘rtacha 
so‘rilish  vaqti"  degan  tushunchalarni  kiritish  lozim.  Ko‘rsatilgan  tushunchalarni  aniqlashda 
matematik, farmakokinetik va fizik- kimyoviy usullardan foydalanish zarur bo‘ladi. 
Dorivor  moddalarning  ta’sir  kuchi  faqat  ularning  fizik-kimyoviy  xususiyati,  maydalik  darajasi, 
tabiatidangina  iborat  emas,  balki  dorini  tayorlash  texnologiyasidan,  dori  turidan  va  uni  tanaga 
yuborish yo‘llariga bog‘liq ekan. Shuning uchun har bir dori turini farmakopeya talabi bo‘yicha 
tekshirishdan  tashqari,  uni  davolovchi  ta’sirini  ko‘rsatuvchi  "test"  bo‘yicha  ham  tekshirmoq 

---

167 
 
lozimdir. 
     Bu tekshirish dorivor moddaning qancha qismi, qanday tezlik bilan dori turidan tanaga ajralib 
chiqishini  ko‘rsatadi.  Eki  boshqa  so‘z  bilan  aytganda  ta’sir  qiluvchi  moddalarning  biologik 
samaradorligi bildiradi. 
Hozir biologik samaradorlikni aniqlaydigan juda ko‘p usullar mavjuddir. Shular ichida aniq usul 
in vivo va in  vitro usullari taklif etilgan.   
Bunda  dori  turidan  ta’sir  qiluvchi  moddalarning  qon  aylanish  sistemasiga  so‘rilish  darajasi  va 
tezligi aniqlaniladi. Bu usul hozir qabul qilingan va biofarmatsevtik nashriyotlarda keltirilgan va 
hozirgi paytda DF XI talabi bo‘yicha dori turlarini biologik moyilligini aniqlash shart. 
Biologik samaradorlikni aniqlash quyidagi hollarda lozim: 
-  yangi dori turi ishlab chiqarilganda, dorini ma’lum yil saqlagandan so‘ng, 
- bir necha xil dori turini bir-biri bilan taqqoslaganda (agar ta’sir qiluvchi moddasi bir xil bo‘lib 
tanaga yuborish yo‘llari turlicha bo‘lsa) ishlab chiqarish texnologiyasi farq qilsa va x.k. 
Dorilarning  biologik  samaradorligini  aniqlash  ularning  sifatini  oshirishga,  takomillashtirishga 
xizmat qiladi. 
Biologik  samaradorlikni  aniqlash  testi  -  bu  dorining  davolovchi  ta’sirini  o‘rganadi,  dorivor 
moddaning  davolovchi  ekvivalenti  haqida  ma’lumot  berish  biologik  moyillikni  dori  sifatini 
belgilashda eng muhim ko‘rsatkichlardan biridir.   
Biologik moyillikni aniqlashning ikkita asosiy usuli bor.