“Kasbiy ta`lim” kafedrasi

Qobiliyatlarni tarkib topishi va rivojlanishi
 
– bu ko`nikmalarni natijasi bo`lib, ular qancha 
mustahkamlansa rivojlanish shuncha tez 
boradi.  Qiziqishlar qobiliyatlarni rivojlanishda 
muhim rol o`ynaydi. Faoliyatga bo`lgan 
qiziqishni motivatsiya orqali qo`llab-
quvvatlash faoliyat maqsadini odam uchun 
aktual ehtiyojga  aylantiradi. 
 
 
Malakalar, ko`nikma va bilimlarga nisbatan kishining qobiliyatlari qandaydir 
imkoniyat  sifatida  namoyon  bo`ladi. Bu  bilim  va  ko`nikmalar  egallanadimi  yoki 
egallanmaydimi, imkoniyat haqiqatga aylanadimi yoki yo`qmi, bo`larning hammasi 
ko`plab  sharoitlarga  borliq  bo`ladi.  Shart-sharoitlar  jumlasiga,  quyidagilar  kiradi: 
tevarak-atrog`dagi  odamlar  kishining  bu  bilim  va  malakalarni  egallab  olishdan 
mang`aatdor bo`ladimi yo yo`qmi; unga qanday ta’lim beradilar, ana shu malaka va 
ko`nikmalar  kerak  bo`ladigan  va  mustahkamlanadigan  mehnat  faoliyati  qanday 
tashkil etiladi. 
Kishining  qobiliyati  xilma-xil  bo‘lib,  qiziqishlar  va  o‘z  ustida  ishlash 
natijasida  paydo  bo‘ladi  va  rivojlanadi.  Faoliyatning  mohiyatidan  kelib  chiqib, 
qobiliyat ham turlicha kasb egalarida turlicha namoyon bo‘ladi, ayrim shaxslar bir 
necha sohalarga nisbatan ham qobiliyatli bo‘ladilar. 
Qobiliyatlar  to‘g‘risida  umumiy  tushunchani  vujudga  keltirish  uchun  ularga 
aloqador omillar, tarkiblar bo‘yicha ayrim ma’lumotlar keltirish maqsadga muvofiq: 
qobiliyatlar  shaxsning  psixologik  xususiyatlar  ekanligi;  mazkur  xususiyatga  bilim, 
ko‘nikma, malaka orttirish bilan erishilishini bog‘lash muhimdir. 
O‘zgaruvchanlik  asosida  qobiliyatning  rivojlanib  borishi  tayin,  yoshlar 
komillikda  jamiyat  bilan  ota-onasi  hal  qiluvchi  rol  o‘ynashini  va  hattoki  o‘z 
intilishlari haqida o‘ylashni boshlashadi. 
Yoshlik  davrida  yoshlarning  barcha  uy  fikrlari  o‘ziga  qaratiladi.  Yosh 
avlod o‘z tajribasini betakror deb o‘ylaydi, ota-onalar va  do‘stlar uni tushuna 
olmasligini  va  hatto  birinchi  uchrashuv  yoki  maktabni  yomon  ko‘rishni 
tushunmasligini  xayoliga  keltiradi.  Birinchi  muhabbat  paytida  yoshlar  hattoki, 
“Ona  birinchi  muhabbat  nimaligini  bilmaysiz”  deb  aytishi  mumkin.  Piajening 
aytishicha,  yoshlarning  shunchalik  intellektual  darajaga  etishi  bu  insoniy 
qonuniyatdir.  Ularning  taxmin  qilish  qobiliyati  yaxshi  rivojlangan.  Biz  fikr 
yuritishning yangi darajasini insoniy tabiat, haqiqatlik va adolat hamda yaxshilik 
va yomonlik haqida fikr olib borgandagina ko‘ramiz. 
Ikkiyuzlamachilikni  payqash  ba’zida  ota-onalar  bilan  achchiq  bahsga  olib 
keladi. Shuningdek yoshlarni o‘zining idealiga quloq solishga majbur qiladi. Balki 

---

90 
 
Piaje (1972) ta’lim va madaniyatning ta’sirini etarlicha baholamagandir. Shuning 
uchun ham rasmiy qonunchilikka olib keladigan odamlar soni oshirib yuborilgan. 
Ba’zi  bir  yoshlar  mantiq  va  matematika  fanlaridan  etarlicha  bilimga  esa 
bo‘lmasdan  turib,  bu  darajada  tafakkur  qilishga  qodir  emaslar.  Bolalik  davrida 
qobiliyatlarning 
atrof-muhitdagi 
odamlar 
tomonidan 
tan 
olinmaganligi,  
keyinchalik    xuddi    ana    shu    qobiliyatlari  tufayli jahonda  munosib  shon-shuhrat 
qozonishga  musharraf  bo‘lgan  juda  ko‘p  allomalarning  nomi  olamda  mashhur, 
chunonchi Albert Eynshteyn (nisbiylik nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachevskiy 
(yangi geometriya yo‘nalishi asoschisi) va boshqalar o‘qishida genial olim bo‘lib 
voyaga  etishish  dalolatnomasi  yo‘q  edi.  Qobiliyatlar  bilim,  ko‘nikma  va 
malakalarda  aks  etmaydi,  balki  ularni  egallash  dinamikasida  namoyon  bo‘ladi. 
Faoliyat  uchun  zarur  bo‘lgan  bilim  va    ko‘nikmalarni  o‘zlashtirish  jarayonida 
yuzaga  chikadigan  farqlar  qobiliyat  to‘g‘risida  mulohaza  yuritish  imkonini 
beradi.
29
 
Demak,  shaxsning  faoliyatini  muvaffaqiyatli  amalga  oshirish  sharti 
hisoblangan,  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni  egallash  dinamikasida  yuzaga 
chiqadigan  farqlarda  namoyon  bo‘ladigan  individual  psixologik  xususiyatiga 
qobiliyat deyiladi. 
Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar, ya’ni bir odamning boshqa 
bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’riflanadi. Psixologiya metodologik 
asosining ko‘rsatishicha, qobiliyat imkoniyatlar tizimidan tashkil topgan bo‘lib, u 
yoki  bu  faoliyatdagi  zaruriy  mahorat  darajasi  hisoblanadi.  Psixologiya  fani 
qobiliyat  bilan  faoliyatning  muhim  jabhalari  bo‘lmish  bilim,  ko‘nikma  va 
malakalarning  aynan  bir  narsa  ekanligini  rad  etar  ekan,  ularning  birligini  e’tirof 
qiladi.  Shuning  uchun  qobiliyat  faqat  faoliyatda  ro‘yobga  chiqadi,  lekin  shunda 
ham  aynan  shu  qobiliyatsiz  amalga  oshirilishi  amri  mahol  faoliyat 
ko‘rinishlaridagina  aks  etadi,  xolos.  Faoliyat  uchun  zarur  bo‘lgan  bilim  va 
ko‘nikmalarni  o‘zlashtirish  jarayonida  yuzaga  chiqadigan  farqlar,  mulohaza 
yuritish imkonini beradi.  
65-rasm 
    
 
                                                 
29
 David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 460-461b.