2-tema: jas balalardí Ń ishki s

 

Da`m  biliw  analizatori.  Nerv  sistemasinin’  xizmeti  ushin  ta`sir  turaqli 

bolip,  pu’tin  or ganizmge  ta`sir  etip  turiwi  kerek.  Ko’p  qana  seziw 

organlarinin’  jaraqatlaniwi  na’tijesinde  ta` sirdin’  olar  ar qali  bas  miyge  jeterli 

kelmewi  sebepli  adam  aktiv  xizmetin  jog’altadi,  ha’r   dayim  uyiqlaydi, 

bulnday  adamdi  saqlanip  qalg’an  seziw  organlarina  ta` sir   etiw  menen  oyatiw 

mu’mkin.  Tekseriwlerden  belgili  boliwinsha,  sensor  ta` sir din’  jog’aliwi 

diqqatti  toplaw,teren  pikirlew,  aqiliy  miynet  etiw  qa’siyetlerine  keri  ta` sir  

etedi.  Seziw  or ganlari  arqali  ta` sirdi  sir tqi  ortaliqtan,  ishki  organlar dan 

retseptorlar   boylap  qabil  qiliniwi  sebepli  or ganizmnin’  sirtqi  ha’m  ishki 

ortalig’i tuwr ali mag’liwmatlar bas miyge jetip baradi. 

---

Xabar din’  r etseptorlardan  bas  miyge  bariwi  na’tijesinde  or ganizm  o’z-

o’zin  basqaradi.  Ma’selen,  qannin’  qur ami  o’zgerse,  sog’an  jar asa  qan 

tamirlar  diywalinda qozg’aliw, tor mozlaniw ju’zege keledi. 

Organizmnin’  sensor  du’zilmeleri  yaki  analizatorlarina  ko’riw,  esitiw, 

vestibullyar,  da` m  biliw,  iyis  biliw,  teri  ha’m  ishki  or ganlar da  ju’z  beretug’in 

o’zgerislerdi  qabil  qilatug’in  ter mor etseptorlar  yaki  vistser al  sensor  dizimleri 

kiredi. 

Awiz  boslig’i    qabatinin’  epiteliysinde  domalaq  yaki  oval  for madag’i 

da` m  biliw  piyazshalari  jaylasqan.  Har   bir   piyazshada  2-6    da` m  biliw 

kletkalar i  boladi.U’lken  adamda  piyazshalardin’  uliwma  sani  9  min’ga  jetedi. 

Olar   tildin’silekey  qabatindag’i  sor g’ishlar da  jaylasqan.  Tildin’  ushinda  150-

200  zamarr iq  ta’rizli  da` m  biliw  piyazshalari,  tiykar inda  bolsa  japiraqta’rizli 

piyazshalar  bar .  Bulnnan  tisqar i,  da` m  biliw  piyazshalari  jumsaq  tan’lay 

ju’zesinde,  jutqinshaqtin’  ar qa  diywalinda  ha’m  jutqinshaq  u’stinde  ju’da’ 

siyrek  jaylasqan.  Ha’r  bir  da` m  biliw  piyazshalarindag’i  2- 3  nerv  talalarinan 

orayg’a umtiliwshi impulslar  o’tedi. 

Tilde  mazali,  ashshi,  tur ishli  ha’m  shor di  seziwshi  da` m  biliw 

retseptor lar i  jaylasqan.Mazalini  tildin’  ushi,  ashshig’a  tiykari,  turishlig’a  eki  

qaptal  bo’limi,  shorg’a  bolsa  tildin’  ushi  ha’m  tiykar i  seziwr  boladi. 

Zatlardin’  da` mi  olar  suwda  yaki  silekeyde  erigen  halda  qabil  qiling’anda 

jaqsi  seziledi.  Turishli  reflektor  ra’wishte  ju’r ek  qisqariwin  tezletedi,  qan 

tamirlar  diywalin  taraytir adi,  teri  temper aturasin  pa’seytir edi.Mazali  qan 

tamirlar di  r eflektor   ra’wishte  ken’eytiredi,  ayaq  qan  tamirlarinin’  qang’a 

to’liwin 

jaqsilaydi, 

miydin’ 

ishki 

basimin 

kemeytiredi 

ha’m 

dene 

temper aturasin  asir adi.  Yag’niy  tuwilg’an  bala  tirishiliktin’  birinshi  saati 

ha’m  birinshi  ku’nindegi  tur ishli,  ashshi,  shor  ha’m  mazali  ta` sir ge  juwap 

reaktsiyasi  ta` sir lewshinin’  tabiatina  mas  kelmeydi.  8- 10  ku’nnen  baslap 

mazalig’a adekvatr eaktsiya payda bola baslaydi. 

Bir 

jastan 

tap 

6 

jasqa 

shekem 

da` m 

biliw 

r etseptorlar inin’ 

seziwshen’ligi  artip  baradi.  Mektep  jasindag’i  balalardin’  da` m  biliwi  uliwma 

adamlardin’  da` m  biliwinen  onsha  pariq  qilmaydi.  Kekseler de  da` m  biliw 

seziwi kemeyedi. 

Iyis  biliw  analizatori.  Adam  tu’rli  zatlardin’  iyisin  murini  joqari 

shig’anaqlardin’  or ta  bo’limi  ha’m  murin  tosig’inin’  silekey  perdesindegi 

arnawli  retseptor lar   arqali  sezedi.  I yis  biliw  kletkalar i  jaylasqan  silekey 

perdenin’  ju’zesi  5  sm

2  

keledi.  I yis  biliw  kletkalar inin’  tosiqlari  iyis  biliw 

nervin  payda  etedi.  Zatinin’  bo’leksheler i  iyis  biliw  bo’liminin’  silekey 

perdesine  tu’sip,  iyis  biliw  kletkalar ina  ta`sir  etiwi  na’tiyjesinda  iyis  seziwi 

ju’zege keledi. 

Iyis  biliw  sebepli  adam  ha’m  haywanlar  tu’rli  gazler di  ha’m  awqattin ’ 

iyisin  sezedi.  I yis  seziw  o’tki  ha’m    Z at  hawada  ju’da’  az  tarqalg’an  bolsa  da 

adam  onin’  iyisin  sezedi.  1  litr  hawada  1:1000000  gr  qatnasta  efir  bolg’anda 

da  adamnin’  iyisin  biledi.  I yis  biliw  organi  a’sirese  vodor od  sulfid  gazi 

iyisineju’da’  sezgir   boladi.Ayirim    bir   haywanlarda  iyis  biliw  sezgisi  ju’da’ 

na’zik boladi.Ayirim iyiskewshi iytler ju’da’ ku’shsiz iyisti de sezedi. 

Yag’niy  tuwilg’an  bala  r oziviy,  valeriana,  lion,  anis  ha’m  basqa  

qolaysiz  iyislerge  qarag’anda  ju’z  mimikasin  o’zgertir iw,  dem  aliw  ha’m  puls  

o’zgeriwi  menen  juwap  beredi.  Ku’shli  iyis  ta` sir  ettirilgende  shuqir  ha’m 

tez- tez  dem  aladi  ha’mda  tamir  ur iwi  o’zger edi.  Bala  4  ayliq  bolg’aninan  

---

baslap  tu’r li  iyislerdi  tolig’ir aq  ajr atadi.  Baqsha  jasindag’i  balalar da  iyis 

biliw r etseptori r awajlaniwi dawam etedi.