O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
4.3. Pul muomalasiga doir ishlarni auditdan 
o‘
tkazish 
 
Respublika Markaziy banki iqtisodiyotni pul-kredit siyosati orqali 
tartibga  solib  turuvchi  organdir.  Uning  vazifasi  pul  muomalasining 
barqarorligini  va  s
o‘
mning  xarid  quvvatini  saqlab  turishdan  iborat. 
Uning asosiy harakatlari inflyatsiyaga qarshi izchil kurash olib borishga, 
ishlab chiqarish barqarorligi uchun zamin yaratishga qaratilmo
g‘
i lozim. 
“Pul    muomalasi”  ishlari    o‘
rganilganda  quyidagi  2  ta  jihatga 
e’tibor qaratish lozim bo‘
ladi. 
Har  yil  yakunida  keyingi  yil  uchun  mijozlardan  Hisob-kitob 
ma’lumotnomasi  (Zayavka
-raschet)  t
o‘
liq  hajmda  yi
g‘
ilganligini 
(filialga yangi mijoz kelsa, keyingi oydan kechiktirmasdan Hisob-kitob 
ma’lumotnomasi olingan bo‘
lishi kerak)  
o‘
rganish lozim. 
Filial  tomonidan  “Naqd  pullarni  berish  kalendari”ni  ishlab 
chiqilganligini,  tuzilgan  ish  haqi  berish  kalendari  mijozlar  tomonidan 
tasdiqlab  taqdim  qilingan  hisob-
kitob  ma’lumotnomalari  (заявка
-
расчет
) asosida t
o‘g‘
ri ishlab chiqilganligini 
o‘
rganish lozim b
o‘
ladi. 
Bundan  tashqari  mijozlar  tomonidan  taqdim  qilingan  “Hisob
-
kitob ma’lumotnomalari”da ko‘
rsatib 
o‘
tilgan kunlik kassa qoldiqlariga 
amal  qilinishini,  kunlik 
o‘
rtacha  naqd  pul  tushumining  topshirilish 
ahvolini,  ish  haqi  va  unga  tenglashtirilgan  t
o‘
lovlarni  olishga  b
o‘
lgan 
talabi t
o‘g‘
ri ekanligini 
o‘
rganish lozim b
o‘
ladi. 

---

101 
 
Banklarda  pul  muomalasiga  doir  ishlar  “O‘
zbekiston 
Respublikasi  banklarida  pul  muomalasiga  doir  ishlarni  tashkil  etish 
t
o‘g‘risida”gi yo‘
riqnomaga asosan audit qilinadi.  
O‘
zbekiston Respublikasida naqd pul aylanmasini xomch
o‘
t qilish 
respublikadagi  banklar  kassa  oborotlari  xomch
o‘
tini  tuzish  y
o‘
li  bilan 
amalga oshiriladi. 
Respublikadagi 
banklar 
kassa 
oborotlarining 
xomch
o‘
ti 
respublikaning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishining  taxmin 
qilinayotgan  hisob-kitoblari  hamda  respublika  byudjeti  k
o‘
rsatkichlari 
asosida  tuzilib,  banklar  kassalariga  tushadigan  naqd  pul  tushumining 
miqdori  va  manbalarini,  banklar  kassalaridan  beriladigan  naqd  pul 
miqdori  va  ularning  aniq  maqsadga  y
o‘
naltirilishini,  chorak  uchun 
oylarga  b
o‘
lingan  holda  naqd  pul  chiqarish  yoki  ularni  muomaladan 
olish miqdorini belgilaydi. 
Mijozlarga kassa xizmatini k
o‘
rsatmaydigan banklar 
o‘
z mijozlari 
b
o‘
yicha  kassa  oboroti  xomch
o‘
tini  tuzadilar  va  uni  mijozga  kassa 
xizmatini  k
o‘
rsatadigan  bankka  mazkur  bank  tomonidan  belgilangan 
muddatda taqdim etadilar. 
Kassa  oborotlari  xomch
o‘
ti  quyidagi  tushum  manbalari  va  naqd 
pul berish y
o‘
nalishlari b
o‘
yicha tuzilganligi audit qilinadi.  
Banklar kassa oborotlarining choraklik xomch
o‘
tini tuzish uchun 
bankda  talab  qilib  olunguncha  depozit  hisobvaraqlariga  ega  b
o‘
lgan 
tashkilotlardan kassa buyurtmalarini oladilar. 
Mudofaa  vazirligi,  Ichki  ishlar  vazirligi,  Respublika  Milliy 
xavfsizlik  xizmati,  Davlat  chegaralarini  himoya  qilish  q
o‘
mitasi, 
Favqulodda  holatlar  vazirligining  harbiy  qismlari  va  tashkilotlari 
banklarga  xomch
o‘
t  qilinayotgan  chorakda  tushadigan  hamda 
beriladigan  naqd  pullarning  umumiy  summalariga  doir  ma’lumotlarni 
ma’lum  qiladilar.  Banklar  bu  summalarni  kassa  oborotlari  taxminiga 
“
Boshqa tushumlar
ˮ
 va 
“
Ish haqiga berilgan pullar
ˮ
 moddalari b
o‘
yicha 
kiritadilar. 
Banklar quyidagilarga alohida e’tibor bergan holda, tashkilotlardan 
olingan kassa buyurtmalarini k
o‘
rib chiqib quyidagilar audit qilinadi: 
 

---

102 
 
-
 
tashkilotlar 
faoliyatlarining 
xomch
o‘
t 
(prognoz) 
hisob-
kitoblaridan  kelib  chiqqan  holda  ularning  kassalariga  tushadigan 
pullarning t
o‘
liq hisobga olinishi; 
-
 
pul tushumlarini k
o‘
paytirish hamda pul mabla
g‘
larini sarflashni 
tejash imkoniyatlari. 
-
 
Banklar  tashkilotlardan  olingan  kassa  buyurtmasini  k
o‘
rib 
chiqish  natajalari  b
o‘
yicha  zarur  b
o‘
lsa,  mijoz  bilan  kelishgan  holda, 
ularga aniqliklar kiritadilar. 
Banklar  har  bir  chorakka  m
o‘
ljallangan  kassa  oborotlari 
xomch
o‘
tini  oyma-oy  taqsimlab  chiqqan  b
o‘
lishlari  lozim.  Bunda 
quyidagilar hisobga olinadi: 
-
 
har bir oydagi kunlar soni va boshqa xususiyatlari; 
-
 
chakana  tovar  aylanmasi,  ish  haqi  fondlari  hajmining  oylar 
b
o‘
yicha 
o‘
zgarib  turishi  mumkinligi  (sanoat,  qishloq  x
o‘
jaligi, 
qurilishning  ayrim  tarmoqlarida  ishlarning  mavsumiy  b
o‘
lishi, 
bayramlarning  ta’siri,  ishchi
  va  xizmatchilarning  ommaviy  ravishda 
mehnat ta’tiliga chiqadigan vaqti va shunga o‘
xshash holatlardan kelib 
chiqib); 
-
 
aholining  soliqlar,  yi
g‘
imlar  va  boshqa  majburiy  t
o‘
lovlarni 
t
o‘
lash muddatlari; 
-
 
joylarda  kassa  resurslarini  k
o‘
paytirish  hamda  mabla
g‘
larni 
sarflashni tejash yuzasidan amalga oshirilayotgan tadbirlar. 
 Markaziy  bank  b
o‘
yicha  kassa  oborotlari  xomch
o‘
tni  ishlab 
chiqishda  banklar  taqdim  etgan  kassa  oborotlari  xomch
o‘
ti 
loyihalaridan, 
o‘
tgan  davrlarda  haqiqatda  amalga  oshirilgan  kassa 
oborotlari  haqidagi  hisobot    boshlab,  t
o‘
rt  ish  kuni  mobaynida  bank 
filiallariga yetkazadi. 
Banklar  pul  muomalasining  holatini  muttasil 
o‘
rganishlari  va  
tahlil qilib borishlari hamda uni mustahkamlash uchun amaliy choralar 
k
o‘
rishlari,  tashkilotlar  va  jismoniy  shaxslarning  naqd  pulga  b
o‘
lgan 
ehtiyojlari uzluksiz qondirilib turishini ta’minlashlari lozim. 
 
 Pul  muomalasiga  doir  ishlarni  audit  qilishda  banklarning 
quyidagilar b
o‘
yicha amalga oshirilgan ishlari tekshiriladi: 
 

---

103 
 
-
 
aholining  b
o‘
sh  pul  mabla
g‘
larini  omonatlarga  jalb  etishga, 
jismoniy  shaxslarning  pul  daromadlarini  naqd  pulsiz  tartibda 
omonatlarga 
o‘
tkazilishini kengaytirishga, tovarlar va xizmatlar uchun 
naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  rivojlantirishga  qaratilgan  choralar 
k
o‘
radilar; 
-
 
naqd  pul  oborotini  tashkil  etadi,  tashkilotlarga  tushgan  pul 
tushumlarini topshirish tartibi va muddatlarini, tushumdan pul sarflash 
me’yorlarini hamda ularning kassalardagi qoldiq pullar limitini belgilab 
beradi. Bunda naqd pullarning tezlik bilan tushib turishini ta’minlashni, 
pulning qarshi oborotlariga y
o‘
l q
o‘
ymaslikni nazarda tutadilar; 
-
 
pul  tushumlarining  bank  kassalariga 
o‘
z  vaqtida  va  t
o‘
liq 
tushishi, 
tashkilotlar 
tomonidan 
yuridik 
shaxslarning 
kassa 
operatsiyalarini  amalga  oshirish  qoidalariga  rioya  qilishi  ustidan 
monitoring olib boradilar; 
           -  tashkilotlarda  ish  haqi  t
o‘
lashning  belgilangan  muddatlariga 
rioya etilishi monitoringini amalga oshiradilar; 
-
 
haqiqatda tushgan tushumlar va berilgan naqd pullarning kassa 
oborotlari  taxminidan  farq  qilish  sabablarini  aniqlaydilar  hamda  naqd 
pul tushumlarining k
o‘
payishini va pul mabla
g‘
larining 
o‘
ta tejamkorlik 
bilan sarflanishini ta’minlash choralarini ko‘
radilar. 
Audit  jarayonida  aholining  pul  daromadlari,  pul  emissiyasi, 
shuningdek,  chakana  tovar  oboroti  va  aholiga  k
o‘
rsatiladigan  pulli 
xizmat  hajmlari 
o‘sishining sur’atlari  o‘
rtasida 
o‘
tgan  davrda  vujudga 
kelgan  nisbatlar  k
o‘
rib  chiqiladi.  Bank  muassasalari  shu  nisbatlarni 
yaxshilash, q
o‘
shimcha tovarlar va kassa resurslarini izlab topish uchun 
olib borayotgan ishlarni tavsiflash zarur. 
Iqtisodiyot  va  nazorat  ishlarining  rejalari,  ularga  emissiyani 
qisqartirishga  doir  qanday  masalalar  kiritilgani;  shuningdek,  banklar 
kengashlarining  ish  rejalari,  bu  rejalar  pul  muomalasidagi  ahvol  bilan 
bo
g‘
langani k
o‘
rib chiqiladi. 
Rejada  k
o‘
rsatilgan  iqtisodiy,  nazorat  va  kalendar  ishlarning 
bajarilishi,  pul-kredit  siyosati  asosiy  y
o‘
nalishlarining  bajarilishi,  pul-
kredit  emissiyasini  qisqartirish  yuzasidan  k
o‘
rilgan  tadbirlar  va  olib 
borilayotgan ishlar tekshiriladi. 

---

104 
 
Qoraqalpo
g‘
iston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Kengashiga, 
hokimliklarga  pul  muomalasi  yuzasidan  tayyorlanayotgan  xatlar 
mazmun jihatdan sifati k
o‘
zdan kechiriladi. Bu xatlar tegishli hududdagi 
iqtisodiyotning ahvolini, xalq x
o‘
jaligining pul muomalasidagi ahvolga 
bevosita ta’sir ko‘
rsatuvchi tarmoqlariga tegishli k
o‘
rsatkichlarni chuqur 
o‘
rganish asosida tuzilishi kerak. 
Xalq  iste’moli  mollarini  ishlab  chiqarish  bo‘
yicha  sanoatning, 
aholiga  savdo  xizmati  k
o‘
rsatish  b
o‘
yicha  savdo  tashkilotlarining  ishi, 
savdo, hamda tovar zaxiralarining ahvoli, maishiy xizmat k
o‘
rsatish va 
y
o‘
lovchi  tashish  transporti,  tomoshaxonalarning  ishi,  ular  b
o‘
yicha 
naqd  pulsiz  hisob-kitoblar,  jam
g‘
arma  ishining  ahvoli  va  boshqalarni 
o‘
rganish shular jumlasidandir. 
Xalq  x
o‘
jaligi  tarmoqlaridagi  kamchiliklarni  bartaraf  etish,  ular 
faoliyatini  yaxshilash,  shu  asosda  investitsiyani  qisqartirish  yuzasidan 
hokimliklarga  taqdim  etilayotgan  takliflar,  ularning  aniqligi,  kerakli 
joyga m
o‘
ljallangani tekshiriladi. 
Shu  takliflar  yuzasidan  hokimliklar  pul  muomalasidagi  ahvolga 
qarab  k
o‘
rgan  chora-tadbirlar  k
o‘
zdan  kechiriladi.  Yuqorida  qayd 
etilganlardan tashqari yana quyidagilar tekshiriladi. Audit qilinayotgan 
davrda  qanday  masalalar 
o‘
rganilgani,  ular  qanday  tashkilotlar  oldiga 
q
o‘
yilgani.  Kassa  intizomi,  mayda  ulgurji  savdoning  ahvoli,  ular 
yuzasidan k
o‘
rilgan choralar. Shu masalalar t
o‘g‘
risida prokuratura bilan 
o‘
zaro munosabatlar. 
Viloyat  tashkilotlari  bilan  yozishmalar  qanday  masalalar 
q
o‘
yilgani, ular yuzasidan k
o‘
rilgan choralar. 
Tijorat  banklarini  pul  muomalasi  b
o‘
yicha  tekshirish.  Bu  xil 
tekshirishlarning sifati, qaysi muassasa tekshirayotgani, b
o‘
lim boshli
g‘
i 
qancha tekshiruv 
o‘
tkazgani, bu tekshiruvlar pul muomalasi sohasidagi 
ishlarning amaldagi ahvolini aks ettirishi auditdan 
o‘
tkaziladi. 
Ishdagi ahvolga qarab qanday choralar k
o‘
rilgani. Bu choralarning 
amaldagi ta’siri. Tijorat banklarida aniqlangan qo‘
pol  tartibbuzarliklar 
yuzasidan  tijorat  banklarining  rahbarlari  javobgarligini  k
o‘
rib  chiqish 
t
o‘g‘
risida taklif berilgani. 
 

---

105 
 
Pul  muomalasi  b
o‘
yicha  banklar  kengashlarining  materiallari, 
qanday  masalalar  q
o‘
yilgani,  qay  tarzda  k
o‘
rib  chiqilgani,  qabul 
qilinayotgan  qarorlarning  aniqligi.  Pul  muomalasiga  tegishli  b
o‘
lgan 
masalalar  b
o‘
yicha  Respublika  Vazirlar  Mahkamasining  qarorlari, 
Markaziy  bank  Boshqaruvining  bayoniy  qarorlari  bajarilishi  auditdan 
o‘
tkaziladi.