Biolog 10 indd

Tayanch  so‘zlar: 
matritsali  sintez,  reduplikatsiya,  transkripsiya,  translatsiya, 
genetik kod, start kodon, stop kodon. 
Savol va topshiriqlar:
1. Replikatsiya, transkripsiya so‘zlarining ma’nosini tushuntirib bering.
2. DNKdan RNKning sintezlanish mexanizmini izohlang.
3. Genetik kod xususiyatlari nimalardan iborat?
4. Matritsali sintez nima?
5. Oqsil sintezida ribosomalar qanday funksiyalarni bajaradi?
6. t-RNKning oqsil biosintezidagi funksiyasini izohlang.
11-§.  HUJAYRANING  HAYOT  SIKLI
Tirik  organizmlarning  irsiy  axborotni  saqlash  va  keyingi  avlodga 
o‘tkazishdek  eng  muhim  xususiyati  xromosomalardagi  DNKga  bog‘liq.  Bir 
bo‘linishdan  ikkinchi  bo‘linishgacha  bo‘lgan  davrda  har  bir  xromosoma  bitta 
DNKdan  iborat  bo‘ladi.  Yadroning  bo‘linishidan  avval  reduplikatsiya  tufayli 
DNK  molekulalari  soni  ikki  hissa  ortadi.  Natijada  har  bir  xromosoma  ikkita 
xromatidadan iborat bo‘ladi. Yadro bo‘linishidan avval xromosomalar yorug‘lik 

---

51
mikroskopida  aniq  ko‘rinmaydigan,  lekin  maxsus  bo‘yoqlar  yordamida 
bo‘yaladigan uzun va ingichka tuzilmalar holida bo‘lib, bu tuzilmalar xromatin 
deb ataladi. Spirallanish darajasiga ko‘ra xromatinda ikki xil qismlarni farqlash 
mumkin. 
Euxromatin – 
xromatinning  spirallashmagan,  mikroskopda  ko‘rinmay-
digan  ingichka,  genetik  jihatdan  faol  qismi. 
Geteroxromatin
  –  xromatinning 
spirallashgan, zichlashgan, genetik jihatdan nofaol qismi. 
Yadroning bo‘linishidan avval xromatin kuchli spirallashgan, kaltalashgan, 
yog‘onlashgan  strukturani,  xromosomani  hosil  qiladi.  Xromosomalar  birin-
chi  marta  Fleming  (1882)  va  Strasburger  (1884)  tomonidan  aniqlangan. 
«Xromosoma» atamasini fanga Valdeyer taklif etgan.
Xromosomalar  quyidagi  funksiyalarni  bajaradi:  irsiy  axborotni  saqlash, 
hujayra faoliyatini tashkil etishda irsiy axborotdan foydalanish, irsiy axborotning 
o‘qilishini  nazorat  qilish,  irsiy  axborotni  ikki  hissa  orttirish,  ularning  nasldan 
naslga o‘tishini ta’minlash. 
Xromosomalar kimyoviy tarkibiga ko‘ra DNK (40%) va oqsillar (60%)dan 
tarkib  topgan.  DNK  irsiy  axborotni  saqlash,  oqsillar  tuzilma  va  regulatsiya 
(boshqarish)  funksiyalarini  bajaradi.  Bo‘linayotgan  hujayrada  xromosomalar 
kuchli  spirallashuvi  tufayli  irsiy  material  ixcham  shaklga  kiradi.  Bu  holat 
xromosomalarning  mitoz  davrida  hujayra  bo‘ylab  harakatlanishida  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Odam  hujayrasidagi  DNKning  umumiy  uzunligi  2  metr 
bo‘lsa, spirallashgan xromosomalarning umumiy uzunligi 150 mkm (mikron) 
ga teng bo‘lib qoladi (28-rasm). 
Xromosomalar  bo‘linayotgan  hujayralarda,  ay niq sa,  mitozning  meta-
fazasida  yorug‘lik  mikrosko pida  yaxshi  ko‘rinadi.  Bunday  xromosomalar 
ikkita yelkadan iborat bo‘lib, ularning o‘rtasida birlamchi belbog‘ (sentromera) 
joylashadi.  Xromosomalarning  shakli  aynan  sentro meraning  joylashuviga 
bog‘ liq. 
Asosan  uch  xil  tipdagi  xromosomalar  farq la nadi:  1)  teng  yelkali  –