Umumiy metallurgiya

§ 17 - RANGLI METALLAR ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARI 

ASOSLARI 

Alyuminiy  -  muhim  engil  rangli  metall  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish  va 

ishlatilishi  bo’yicha  u  metallar  orasida  ikkinchi  o’rinni  egallaydi.  Xalq 

xo’jaligining  deyarli  hamma  tarmoqlarida  alyuminiyning  ishlatilishiga  sabab 

bo’lgan  muhim  fizik  xossalariga  zichlikning  kichikligi,  yuqori  egiluvchanlik, 

issiqlik - va elektr o’tkazuvchanlik kiradi. Alyuminiyning ko’pgina fizik xossalari 

uning  tozalik  darajasiga  bog’liq  xolda  o’zgaradi.  Hozirgi  vaqtda  alyuminiy  sof 

metall,  tuz  va  oksidlardan  iborat  ko’pgina  qotishmalar  ko’rinishida  keng 

ishlatilmoqda. Tarkibida alyuminiy bo’lgan 250 ga yaqin mineral ma’lum. Muhim 

alyuminiy  tarkibli  rudalar  bokstilar,  nefelinlar,  alunitlar  hisoblanadi.  Alyuminiy 

tarkibli rudalardan dastlab texnik alyuminiy oksidi - glinozyom, undan esa metall 

alyuminiy  olinadi.  Alyuminiy  tarkibli  tog’  jinslaridan  alyuminiy  olish  uchun 

xomashyo  sifatida  foydalanish,  ma’lum  bo’lgan  qayta  ishlash  usullarini  qo’llash 

mumkinligini  hisobga  olgan  xolda  bajarilgan  texnik  -  iqtisodiy  natijalar  bilan 

aniqlanadi.  Og’ir  rangli  metallar  ishlab  chiqaradigan  ulkan  korxonalar  kon, 

boyitish  va  metallurgik  ishlab  chiqarishdan  tarkib  topgan  kon  -  metallurgiya 

korxonalari shaklida tashkil etilsa, zamonaviy alyuminiy sanoati esa glinozyom va 

alyuminiy zavodlari aniq va alohida joylashishi bilan harakterlanadi. Bu shu bilan 

asoslanadiki,  alyuminiyni  elektrolitik  usulda  olish  ko’p  energiya  talab  qiladigan 

ishlab  chiqarish  kategoriyasiga  kiradi  va  bunday  zavodlarning  joylashishi 

elektrostantsiyaning  elektr  energiyasi  arzon  bo’lgan  rayonlarda  joylashtiriladi. 

Glinozyom  ishlab  chiqarish  aksincha,  alyuminiy  xomashyosi  qazib  olinadigan 

---

 

78 

konlarga  yaqin  joylarda  joylashtiriladi,  bu  elektroliz  zavodlariga  tashiladigan 

xomashyo hajmini kamaytiradi. 

Metall  alyuminiy  olish  jarayoni  murakab  bo’lib,  u  to’rtta  alohida 

texnologiyalardan tashkil topgan: 

1. glinozyom ishlab chiqarish; 

2. kriolit va ftorli tuzlar ishlab chiqarish; 

3. ko’mir mahsulotlari ishlab chiqarish; 

4. elektrolit alyuminiy ishlab chiqarish. 

Alyuminiy  ishlab  chiqarishning  eleklrolitik  usuli  ochilganidan  va  qo’lanila 

boshlangan  vaqtdan  beri  uning  rivojlanishi  qo’llanilayotgan  qurilma  va 

uskunalarning 

konstruktsiyasini 

yaxshilash, 

texnologik 

jarayonlarni 

mexanizatsiyalash  va  avtomatlashtiri

щ

,  hamda  uni  takomillashtirish  yo’lidan 

borildi. Usulning olib borilishi o’zgarmasdan qolaverdi. 

Alyuminiyni  eritmalarni  elektroliz  qilish  bilan  oshi  usulining  ko’pgina 

qulayliklariga  qamasdan,  bu  texnologiya  boshqa  rangli  metallarni  ko’p  miqdorda 

ishlab chiqarishga nisbatan ma’lum kamchiliklarga ega: 

1. hatto eng yirik elektrolizyorlarning bir quvvati pastligi; 

2. elektroenergiyaning solishtirma sarfi yuqoriligi; 

3. o’zgaruvchan tokning o’zgarmas toka aylantirish kerakligi; 

4. glinozyom ishlab chiqarish texnologik sxemasining murakkabligi; 

5. qimmalli toza ftorli tuzlarning ko’p sarflanishi; 

6. past navli alyuminiy tarkibli xomashyolardan foydalanib bo’lmasligi.