Urganch davlat universiteti X. R. Matyoqubov, J. K. Tojiyev texnologiya va dizayn

Shakldor detallar tayyorlash jarayonida cho`zish va egilish ta’sirida 
ishlatiladigan cho`yanlar. 
Deformatsiya  -  unga  qo`llaniladigan  kuchlar  ta‘siri  ostida  tananing  shakli, 
hajmining o`zgarishi.  
Chiziqli  deformatsiya  -  tananing,  qirralarning  chiziqli  o`lchamlarining 
o`zgarishi.  Tananing  chiziqli  o`lchamlari  bir  vaqtning  o`zida  bir,  ikki  yoki  uchta 
o`zaro  perpendikulyar  yo`nalishda  o`zgarishi  mumkin,  bu  chiziqli,  tekis  va  hajmli 
deformatsiyaga to`g`ri keladi. Chiziqli deformatsiya odatda tana hajmining o`zgarishi 
bilan birga keladi.  
Burchak  deformatsiyasi  -  tananing  burchak  o`lchamlari,  yuzlarining  egilish 
burchaklarining  o`zgarishi.  Burchak  deformatsiyasi  natijasida  yuzlarning  o`zaro 
almashinishi  sodir  bo`ladi.  Bunday  holda,  faqat  tananing  shakli  o`zgaradi,  hajmi 
o`zgarishsiz  qoladi.  Chiziqli  deformatsiya  asosan  normal  stresslarning  ta‘siri  bilan 
bog`liq,  burchakli  deformatsiya  esa  kesishish  kuchlari  harakati  bilan  bog`liq. 
Tortishish  (siqish)  -  bu  faqat  uzunlamasiga  (kuchlanish  yoki  siqish)  kuchlarning 
kesishmasida sodir bo`ladigan deformatsiya.  
Elastik  deformatsiya  sharoitida  stress  va  nisbiy  deformatsiyalar  o`rtasidagi 
bog`liqlik  Hooke  qonuni  bilan  belgilanadi,  ko`ndalang  nisbiy  deformatsiyalar  esa 
Pissonning nisbati bilan ko`paytirilib uzunlamasiga shakllardan olinadi. Materialning 
bir  qismini  yo`q  qilishdan  oldin  plastik  deformatsiya  chiziqli  bo`lmagan  qonunlar 
bilan  tavsiflanadi.  Elastik  deformatsiya  sharoitida  stress  va  nisbiy  deformatsiyalar 
o`rtasidagi  bog`liqlik  Hooke  qonuni  bilan  belgilanadi,  ko`ndalang  nisbiy 
deformatsiyalar  esa  Pissonning  nisbati  bilan  ko`paytirilib  uzunlamasiga  shakllardan 
olinadi.  Materialning  bir  qismini  yo`q  qilishdan  oldin  plastik  deformatsiya  chiziqli 
bo`lmagan qonunlar bilan tavsiflanadi (33-rasm). 

---

- 108 -