1 – ma’ruza ijtimoiy ekologiya fani reja

4-mavzu:    BIOSFERA VA NOOSFERA TO‘G‘RISIDA TA’LIMOT 

                                                    Reja: 

    1.Biosfera haqida tushuncha.  

    2.  Biotsenoz va uning turlari.   

    3.Ekotizim tushunchasi va tarkibi.  

    4. Gomeostaz va ekologik suksessiya.   

    5. Noosfera bilan biosfera orasidagi farq  

     

   

1.Biosfera haqida tushuncha.  

Mavjud  ilmiy  manbalarga  ko‘ra,  Er  sayyorasi  4,7  mlrd  yil  oldin  koionotdagi 

gazsimon  changlardan  shakllandi.  Boshqa  sayyoralar  kabi  Er  sayyorasi  issiqlik 

energiyasini Quyoshdan keladigan elektromagnit nurlardan oladi. Quyosh issiqligi 

Erdagi  iqlimning,  turli  geologik  va  biologik  jarayonlarning,  umuman  olganda 

rivojlanishning  asosidir.  Bundan  tashqari,  juda  katta  hajmdagi  issiqlik  oqimi  Er 

sayyorasining ichidan keladi.  

 

Er  sayyorasida  hayotning  paydo  bo‘lish  tarixi  3,5-3,8  mlrd  yilga  teng  deb 

hisoblanadi. Erda hayotning paydo bo‘lishi, takomillashuvi va ko‘plab xududlarni 

egallay boshlashi bilan tirik organizmlar siayyorada kechadigan jarayonlarda o‘ziga 

hos o‘rinni egallay boshlaganlar. Hayotning doimiy ta’siriga duchor bo‘lgan Erning 

yuza  qatlamlarida,  ya’ni  atmosferaning  20-25  km  balandligigacha,  suvlarining 

deyarli butun chuqurligigacha va litosferaning 3 km chuqurligigacha alohida o‘ziga 

hos  hususiyatlari  bilan  farq  qiluvchi  «jonli  qobiq»  yoki  «Biosfera»  shakllangan 

(grekcha “bios” - hayot va “sfera” - qobiq so‘zlarini anglatadi). Bu qobiqning erning 

alohida qobig‘i sifatida o‘rganishni dastlab 1875 yilda avstraliyalik geolog E.Zyuss 

taklif  etgan  bo‘lsa-da,  biosfera  haqidagi  ta’limotning  asoschisi  taniqli  rus  olimi 

V.I.Vernadskiy  hisoblanadi.  Biosfera  deyilganda  Erning  hayot  tarqalgan  yuza 

qismlari  tushuniladi.  U  o‘z  ichiga  barcha  tirik  organizmlarni  va  ular  tarqalgan 

joydagi  noorganik  moddalarni  qamrab  oladi.  Biosfera  sayoramizning  hayotiy 

kobig‘i  hisoblanib  tirik  mavjudodlarning  o‘zaro  chambarchas  aloqa 

munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. Biosfera o‘z 

ichiga atmosferaning qo‘yi qismi troposferani (10-15 km baland likkacha faol hayot 

mavjud bo‘lgan, bazan 20 km balandlikdagi stratosfera qatlamining qo‘yi qismini, 

ya’ni  organizmlarning chang dokachalari, urug‘lari, sporalari va boshqalar uchrashi 

mumkin bo‘lgan qismini) hamda suv qobig‘i - gidrosferani to‘lig‘icha va erning tosh 

kobig‘i  -  litosferaning  -  ustki  cho‘qindi  tog‘  jinslari  qatlamlarini  11  km 

chuqurlikgacha  oladi.  CHunki    o‘tqazilgan  turli  geologik,  paleontologik  va 

---

arxeologik  tadqiqotlar  davomida  erning  rivojlanish  davrida  chuqindi  tog‘ 

jinslarining  turli  qalinlikda  shakllanishi  mumkinligi  va  bu  qatlamlarda  turli  tirik 

mavjudotlar  qoldiqlari  topilib,  shu  chuqurlikgacha  hayot  mavjud  bo‘lganligi 

isbotlangan. 

Biosfera  organizmlarning  tabiatdagi  tutgan  o‘rni,  ularning  turli-tumanligi, 

keng tarqalganligi, uzoq geologik davrlar mobaynida mavjud  ekanligi, o‘ziga hos 

tanlash  xususiyatiga  egaligi,  bioqimyoviy    jixatdan  favkulotda  faolligi  kabi 

ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi. 

Biosferada doimiy ravishda o‘zaro bog‘langan, bir-birini muvofiqlashtirib va 

uyg‘unlashtirib turadigan turli-tuman hayotiy xodisa va jarayonlar uzluksiz ravishda 

davom  etadi.  Erda  quyosh  energiyasi  ta’sirida  o‘tadigan  biologik  modda 

almashinuvi jarayoni natijasida biologik moddalar (bioproduksiya) to‘plana boradi. 

Bularning bir qismi vaqt o‘tishi bilan torf, toshko‘mir, ohaktosh va boshqa qazilma 

boyliklarga  aylanadi.  Biosferadagi  mavjud  moddalarni  qo‘yidagi  to‘rtta  guruhga 

ajratish mumkin: