|
Mavzu: Mehnatni boshqarish usullari
Reja:
1.
Mehnatni boshqarish xarakteri, mehnatni boshqarish
turlari.
2.
F.Teylorni mehnatni boshqarish usullari, mehnatni
texnokratik boshqarish
1.Mehnatni boshqarish xarakteri, mehnatni
boshqarish turlari.
O’zining xarakteri bo’yicha mehnat hamma vaqt ham
ijtimoiy jarayon bo’lgan. Har qanday ijtimoiy mehnat esa
belgilangan tashkil qilish va tartibni taqazo qiladi. Kimdir
xodimlar
oldiga
maqsadni
qo’yishi,
vazifalarni
taqsimlashi, ularni bajarilishi ustidan nazorat qilishi, har
holda odamlarni mehnatga undashi, ularning harakatlari ni
muvofiqlashtirishi
kerak.
Mehnatni
boshqarishning
xarakteri, uning usullari va vositalari doimiy bo’lib
qololmaydilar. Pirovorida ular ishlab chiqarishning
o’zining rivojlanganligi darajasi va uning ijtimoiy shakli
bilan belgilanadilar.
G’arbiy adabiyotlarda mehnatni boshqarishni rivojlanishi
bosqichlarini XX asr menejmenti nazariyachilar F. Teylor,
E. Meyo, R. Likert va boshqalarning ishlari bilan
bog’laydilar. Ba’zi bir tadqiqotchilar iqtisodiy o’sishning
sanoatlashganga qadar, sanoatlashgan va ilmiy-texnik
variantlariga mos keluvchi mehnatni boshqa- rishning
hunarmandchilik, texnokratik va innavatsion turlarini
ajratishni taklif qiladilar. Bunday davrlarga ajratish jiddiy
asoslarga egadir.
Hunarmandchilik turi mehnatni boshqarishning oddiy
shaklidan iborat bo’lgan. Sexli tuzilma doirasini buzgan
holda, manufaktura oldinlari mustaqil bo’lgan kasblarni
kombinatsiyalashtirgan,
bevosita
ishlab
chiqarish
jarayoniga mehnat taqsimotini kiritgan. Shuning bilan bir
tomondan ishchilarning o’zlarini ierarxik chegaralash,
boshqa tomondan esa – oldin mustaqil bo’lgan ishchini
yagona jamoaga va intizomga bo’ysindirish zaruriyati
paydo bo’lgan. O’sha sharoitlarda mehnatni boshqrishning
vazifalari vujudga kelgan mehnatni tashkil qilish, ish haqi
tizimi va ish tartibini qo’llab quvvatlash, ijrochilar ustidan
kuzatish va nazoratni amalga oshirishdan iborat bo’lgan.
F.Teylor shunday usullarni ishlab chiqqanki, ularga ko’ra
ishning har bir turi, har bir operatsiya uchun xronometraj
va ishchining harakatlarini sinchiklab o’rganish yordamida
berilgan ishni bajarishning yagona, eng ratsional usuli
belgilangan. Barcha xatolar, befoyda harakatlar bartaraf
qilingan, eng mukammallari tanlab olingan. Mashhur
fransuz fizigi Le Shatelening so’zlariga ko’ra, bu sanoatda
mehnatni
tashkil
qilishga
nisbatan
qo’llanilgan
matematikadan iborat bo’lgan.
Yuqori unumdor mehnatga nisbatan iqtisodiy majbur
qilishdan foyd alanilgan:
Ishbay ish haqining alohida tizimi (me’yorni bajargan va
oshirib bajarganlar uchun oshirilgan tarif stavkalari va
baholashlar; bajar-maganlar uchun – stavkalarni 20-30%
ga pasaytirilishi, jarimalar);
Vazifalarni bajarilishi va oshirib bajarilishiga ko’proq
darajada yordam beruvchi sharoitlarni yaratish: batavsil
yo’l-yo’riq
ko’rsatish,
mehnatni
mayda-chuyda
tafsilotlarigacha rejalashtirish, maxsus qurollar bilan
ta’minlash, hisob, nazorat.
F.Teylor tizimidan foydalangan korxonalarda o’rtacha
mehnat unumdorligi uch yil ichida ikki marta o’sgan.
Birinchi o’ttiz yil ichida bu tizim yetarlicha keng tarqalgan,
deyarli barcha yuqori rivojlangan mamlakatlarning
kompaniyalari undan foydalanganlar. F.Teylor o’zining
tizimini ishlab chiqarishning muvaffaqiyati birinchi
navbatda xodimning o’ziga, uning jismoniy kuchiga
bog’liq bo’lgan sharoitlarda ishlab chiqqan. Hozirgi zamon
iqtisodiyotida texnika birinchi o’ringa chiqqan. Va shunga
qaramasdan uning tizimi hali ham ishlab chiqarishni
ratsionallashtirishning asosida yotadi. Undan bugun ham
takrorlanuvchi operatsiyalarga ega korxonalarda keng
foydalaniladi.
F.Teylorni mehnatni boshqarish usullari, mehnatni
texnokratik boshqarish
AQSh va boshqa mailakatlardagi F.Teylorning izdoshlari
bu tizimni takomillashtirganlar va rivojlantiganlar, ba’zi
bir joylariga tuzatishlar kiritganlar. Ular alohida ishlab
chiqarish opersiyalarni o’rganishdan butun ishlab chiqarish
jarayonini va uni tartibga solish usullarini o’rganishga
o’tganlar. F.Teylorning eng yaqin yordamchisi G.Gant
o’ziga xos jadvalni ishlab chiqadi, unda har bir ishchi har
qanday vaqt uchun o’zining ish haqi natijalarini ko’rishi
mumkin edi. Jadvalda yana ishlab chiqarish dasturlarining
bo’limlari va vazifani bajarilishini borishi o’rtasidagi
vaqtincha aloqalar aks ettilgan. Ko’pchilikning fikriga
ko’ra, bu jadval o’sha vaqtda mehnatni boshqarishda
inqilobni keltirib chiqargan. U korxona doirasidagi ishlab
chiqarish jarayonini operativ rejalashtirish, hamda
keyinchalik ishdab chiqilgan tarmoqli jadvallarning
asosiga yotgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
